محمدصالح شریف عسکری

این مقاله بدنبال بررسی موضوع انتخاب متعمدانه زبان عربی بعنوان برترین زبان های زنده و کاملترین زبان های سامی، برای ابلاغ رسالت اسلام و بعنوان زبان قرآن است. از این رو به ارائه دیدگاه های زبان شناسان درمورد زبان های سامی، شاخه های آن، و دوره های ضعف و قوتی که این زبان ها پشت سر گذاشته می پردازد، و روابط میان شاخه های زبان سامی و آنچه از این شاخه های زبانی تا کنون به جای مانده و آنچه از بین رفته را نشان میدهد؛ همچنانکه این مقاله به فراخور مجال از امتیازات ویژه زبان عربی که آن را از دیگر شاخه های زبان سامی متمایز می سازد سخن میگوید، ویژگی هایی که در ریشه و اشتقاق و تنوع واژگان و شیوه های متعدد بیان به چشم می خورد. تا از این رهگذر سبب برتری زبان عربی بر دیگر زبان ها را بیان کند. زبانی که در مضمون کاملترین زبان ها و در قدرت انتقال معانی تواناترین آنهاست. موضوعی که این زبان را شایسته آن گردانیده که دربرگیرنده کلام الهی و سخن نبوی باشد. و از این حیث شأن و مقامی را دارا باشد که زبان دیگری بدان نایل نشده است. همچنانکه خواننده از طریق سطور این مقاله و با مشاهده زوال دیگر شاخه های زبان سامی و باقی ماندن عربی در خواهد یافت که انتخاب کاملترین زبان ها یعنی عربی برای ابلاغ کاملترین رسالت ها عملی ناخودآگاه نبوده بلکه در ورای آن تعمدی از جانب خداوند حکیم نهفته است.

یکی از کارکردهای ادبیات داستانی معاصر تجسم بخشیدن به دردها و دغدغه های انسان است. این نوع از ادبیات بهترین وسیله برای ترسیم وقایع جوامع بشری است؛ به ویژه آنکه زندگی بشر در حالت جنگ و جامعه زیر یوغ اشغالگران باشد، که آنگاه نقش این گونه از ادبیات در پرداختن به مسائل توده ها و موضع گیری در برابر حوادث دوچندان می گردد. دوگانه سحر خلیفه: صبّار و عبّاد الشمس، زندگی عرب های فلسطینی در کرانه غربی رود اردن را پنج سال پس از شکست سنگین حزیران 1967م ترسیم می کند. از برجسته ترین موضوعاتی که در لابه لای حوادث روایت شده در این دو رمان به چشم می خورد، می توان به خواسته های کلیدی ملت فلسطین یعنی حفظ میهن، اتحاد و امید به آینده وطنی به دور از تفرقه اشاره کرد. مفهوم میهن در رمان های سحر خلیفه سویه های گوناگونی دارد. از مهم ترین آنها سرزمین، انسان فلسطینی، خاطرات کودکی و فرهنگ است. این رمان ها ایستادگی ملت مقاوم فلسطین اعم از زن و مرد و کودک و بزرگ در حفظ سرزمین و میهن خود را به تصویر می کشند. و توضیح می دهند که این یکپارچگی میان طبقات مختلف جامعه اعم از فرهنگی و غیر فرهنگی و ... ملت را به سوی وحدت در برابر دشمن غاصبشان سوق می دهد، اگر چه در درون خود خالی از اختلافات هم نیستند. به نظر نویسنده، باید بر وحدت و اتحاد تأکید ورزید؛ زیرا تنها راه برون رفت از تمامی مشکلاتی است که اشغالگران پدید آورده اند. البته در کنار این اتحاد، امید به آینده، زدودن ناامیدی و اندوه و سرخوردگی، سپس احیاء میهن دوستی پژمرده شده و فداکاری برای میهن همگی به نظر نویسنده از عوامل مهم و تأثیرگذار برای آزادسازی میهن فلسطین است.

ممعناشناسی و دلالت های معنایی یک متن، از مهم ترین مسائل مورد توجه پژوهشگران است. عبدالقاهر جرجانی از جمله پژوهشگرانی است که به این موضوع، توجه داشت. وی با تکیه بر حاکمیت منظور مؤلف در شناخت معانی متن، نظریه معنی المعنی را ارائه کرد. این نظریه عامل تمایز میان زبان عادی و شعری است و معنای ثانویه ای به متن ادبی می افزاید. در دهه های اخیر مکتب های ساختارگرایی و ساختار شکنی با نقض این نظریه، شیوه های جدیدی جایگزین درک متن کردند. ساختارگرایی، متن را در فهم معنا کافی می داند و ساختارشکنی، فهم معنا را به خواننده می سپرد و نظریه تعدد خوانش ها یا مرگ مؤلف را مطرح می کند. پژوهش حاضر بر آن است تا روند تحول معنی المعنی را از آغاز شکل گیری تاکنون و سه روش کشف معانی موجود در متن را بررسی کند. یافته های پژوهش نشان می دهد ۱. معنی المعنی به دو گانگی معنا در یک متن و امکان کشف معنایی واضح از طریق ادراک منظور مؤلف معتقد است؛ ۲. بلاغت پژوهان معاصر، تغییراتی در معنی المعنی ایجاد کرده و رکن جدیدی بدان افزودند؛ ۳. ساختارگرایان و ساختارشکنان، اعتباری برای معنی المعنی قائل نیستند. ساختارگرایی بر سیاق متن در شناخت معنا مبتنی است و ساختار شکنی بر ادراک خواننده جهت کشف معانی متن استوار است.

أجمعَ علماءُ المسلمینِ وأربابُ اللُّغةِ وأساطین البلاغةِ، علی أنَّ فصاحةَ النبی الأکرم (صلی الله علیه وآله وسلم)لا تضاهیها فصاحة، وأسلوبه فی الحدیث لا یقاربه أسلوب. وأنَّ کلامَ النُّبُوَّة دُونَ کلامِ الخالقِ، وفوق کلامِ المخلوقِ، فیه جوامع الکلم، ومعجزات البلاغة والفصاحة. فاستشهدوا به فی کتبهم، واستقوا منه ادلتهم لاثبات صحة لفظ، وسلامة اسلوب. غیر أنَّ بعض علماء العربیة، کان له موقف المتردِّد، مِنَ الاستشهاد والاحتجاج بالحدیث النبوی الشریف، وبعض آخرلم یکن کذلک. والمقال الآتی یشیر الی موقف الممتنعین والمجیزین، و یتناول بالتفصیل موقف علماء اللغة، مِنَ الاستشهاد بالحدیث الشریف استناداً إلی کثرة الاحادیث التی أوردوها فی مصنفاتهم، وقد نقلت منها بقدر ما یتسع له حدود هذا المقال الذی یتضمن تمهیداً ، ومبحثین، ثمَّ النتیجة.

ساهمت السخریه بشکل فعَّال ومؤثِّر، وهی تؤدی دورها الجادِّ فی اقتناص الابتسامات الفارّه من الوجوه الحزینه وتحریک مشاعرها. فقد سَلَکَتْ طریقاً طویلاً من أجل خلق معرکه أدبیه دائمه بین المجتمع والسلطه من خلال فتح فجوات ساخره مکنتها من کشف الأسباب العدیده التی دعت إلى الفاقه والحاجه والظلم والاستبداد. وبأسلوب مضحک ومبکٍ فی نفس الوقت، غرضه الأول رسم الابتسامه، والثانی الإشاره أو التنبیه أو النقد المباشر لکلّ الحالات السالفه الذکر. تمخضت تلک المساهمه عن ولاده العدید من الشعراء، من بینهم الشاعر الذی تمیزت أغلب نتاجاته الأدبیه بالسخریه، ألا وهو محمد الماغوط.

یتناول هذا المقال موضوع التقابل الدلالی فی الجزء الثلاثین من القرآن الکریم من خلال أبعاده الوظیفیة، وتناسبه مع السیاقات المختلفة التی أحاطت به؛ بما أنّ القرآن الکریم منزل من الله لهدایة الناس، وأنّ الهدایة تتطلب تنویع الخطاب، واستخدام الأسالیب البیانیة، وفقاً لمقتضیات أحوال المخاطبین، والظروف الزمکانیة.ولما کان اسلوب التقابل الدلالی نوعاً من الأسالیب البیانیة، وله القدح الأوفى فی التأثیر على المتلقی، والدور الفعّال فی عرض المفاهیم؛ تعویلاً على قول المحققین «الأشیاء تُعرف بأضدادها» ونظراً لاستخدامه فی أغلب السور المبارکة جاء هذا البحث لیکشف عن مدى استخدامه فی الجزء الثلاثین، وتناسبه مع السیاقات التی اشتملت علیه؛ وللإجابة على الأسئلة المتعلقة بأنواعه المستخدمة، وتناسبه السیاقی، ومعطیاته الدلالیة. ومن النتائج التی أفرزها البحث: أنّ هذا الجزء المبارک، قد اشتمل على التقابل الدلالی، و احتوى على عدد من أنواعه، کما خلّص إلى أنّ جمال التقابل الدلالی لا یقف علی الصورة اللفظیة بل له قیمته المعنویة فی النص و أنّ هذا الأسلوب یتناسب مع حاجة الإنسان إلى معرفة الحقائق بأجلى صورها، لأن التقابل الدلالی یعرض الأمر بصورتین مختلفتین أمام البصر والبصیرة ، وکان للتناسب السیاقی سهم وافر فی ذلک.أیضا تشیر نتائج هذا البحث أنّ التقابل لیس فنا تجریدیا لذاته وإنما جزء من بناء النص له أهدافه و دلالاته و فاعلیته و لا سیّما فی النص القرآنی حیث وظّف لخلق الصور و الموسیقی و تداعی المعانی و اغراء المتلقی.

قد یحمل اللفظ )أو العباره( بواسطه التکرار - و ذلک عن طریق أحد الأسالیب التعبیریه فی اللغه الشعریه - دلالاتٍ فنّیّهً متعدّدهً و أحیاناً متداخلهً تؤثّر فی نفس المتلقّی، و یتمّ ذلک بفضل موهبه الشاعر البارع المتمکن من إخراج الکلام إلی الإفاده و الإمتاع. و تزداد قیمه ذلک التکرار فی تعمیق الدلالات عند ما یرافق الشاعر الحظ اللغوی و الشعوری و الأصاله، إلاّ إذا نقصه ذلک کلّه فلا محاله أن یؤدّی هذا النقص إلی الثرثره اللفظیه المبتذله، إضافهً إلی عجز الشاعر عن السیطره الکامله علی أزمّه تکراره. و القصیده الحرّه بما تحتوی علیه من طاقه التکرار التعبیریه الفائقه قد استطاعت أن تنجح فی أداء المقصود عند کبار الشعراء کما عند «السیّاب» رائد الشعر الحر، بحیث تمکّنت القصیده الحرّه لدیه أن تحمّل هذه الطاقه دلالات ترمی من ورائها تحقیق أهداف النص بما ینحصر علی الدلاله البیانیه، کونها الأصل فی کلّ تکرار، و الدلاله الشعوریه، لأنها أهمّ دلاله و أصعب و أغنی، و الدلاله الإیقاعیه المتّسمه بالدرامیه و الدلاله التصویریه المتلازمه للأخری، فی سته مواضع. و ترسّخت تلک الطاقه فی القصیده السیّابیه الحرّه بغیه الوصول إلی الدلالات الفنّیه، و استطاعت أن تفجّر الجمال الدلالی بنجاح حاسم حین مزجت بین الدلالات، فجاء امتزاج الشعوریه بالإیقاعیه أغزر من غیرها و أغنی. و هذا هو شأن القصیده الجیّده التی تحملنا إلی البحث فی المظهر اللغوی و ما خلفه، و ما یموج وراءه من تیارات ذات دلالات غنیه. تلک الدلالات هی جزء أصیل من التعبیر الأدبی للتکرار.

الشاعر "مظفر النواب" هو الإنسان الذی یؤمن بأنَّ له رساله، ویعرف کیف یؤدی هذه الرساله کامله لخدمه قضایا أمته. فمن هذا المنطلق، فإنّ هذه الدراسه محاوله لإلقاء الضوء علی شعر الرفض فی الأدب العربی المعاصر من خلال شعر الشاعر العراقی المعاصر "مظفر النواب"، علی اعتبار أنه من أهم المتمردین السیاسیین، وسندرّس تلک القصائد التی نبتت فی ظلال الرقابه، والناجیه من مقص الرقیب، والمنع، والقمع، والحصار، والتقیید، والتعذیب، تلک القصائد المهرَّبه من وراء القضبان، ومن المصادرات المختلفه. أما المنهج المتبع فی هذا البحث فهو المنهج الوصفی التحلیلی الذی یعنی بمکونات النص الموضوعیه، علی اعتبار أن النص مثیر، وهادف، کما اعتمد المنهج الإستقرائی التحلیلی فی شرح النصوص الشعریه. ویستخلص البحث إلی أنّ الرفض فی شعر النواب هو فکره لحیاته المأساویه التی عاناها من جراء ثورته ضد الحکم وتضحیاته لإنقاذ شعبه؛ ومن جهه أخری یکون الرفض صوره تدل علی طموحات الثوری فی العراق خاصه وفی البلاد العربیه عامه، حیث إن استخدام الشخصیات الرمزیه التراثیه والمعاصره، تدل علی الأنظمه الإستبدادیه وعلی ثوره الشعب وعلی انتصارهم فی غد لیس ببعید.

البحث العلمی لا یعرف شیئاً محظوراً، والدراسه الأدبیه والنقد لا یعرفان نصاً حذراً أو نصاً ملغماً أو غیر صالح للقراءه والتحلیل. إنّ هذه الدراسه هی محاوله لإلقاء الضوء على شعر السجون فی الأدب العراقی المعاصر من خلال شعر الشاعر العراقی «حسن السنید»، على اعتبار أنّه واحد من أهم المتمردین السیاسیین، و على أنّ قصائده نبتت فی ظل ظروف خاصه وارتبطت بتجربه شدیده الخصوصیه وهی تجربه السجن بکلّ ما تحمله من دلالات: المنع، والقمع، والحصار، والتقیید، والتعذیب، تلک القصائد المهرَّبه من وراء القضبان، وتلک النصوص الناجیه من رقابه الرقیب، ومن المصادرات المختلفه، وسنتناول هذه المضامین کلّها بشیء من التفصیل.أما المنهج المتبع فی هذا البحث فهو المنهج الوصفی-التحلیلی الذی یعنی بمکونات النص الموضوعیه، على اعتبار أنّ النص مثیر وهادف، کما اعتمد المنهج الاستقرائی التحلیلی فی شرح النصوص الشعریه، ولیکون البحث أکثر تحدیداً وأطوع للدراسه العملیه فقد قیدناه بالقصائد التی نتجت عن تجربه السجن التی مر بها الشاعر وسجلها بین جدران السجن أو بعد خلاصه منه. فهذا البحث ینطلق من سؤال رئیس و هو: ما هو مفاد شعر السجون عند حسن السنید؟ وقد وصلنا إلى أنّ: 1. السجن فی شعر السنید صوره لحیاته المأساویه التی عاناها من جراء ثورته ضد الحکم وتضحیاته لإنقاذ الشعب العراقی؛ 2. ومن جهه أخرىفالسجن صوره رمزیه تدل على العراق التی صارت سجناً لأهلها بعد أن تربّع الصدام کرسی الحکم؛ 3. استخدم الشاعر رموز الرفض مثل الإمام الحسین(ع) والإمام الخمینی(ره) دلاله على ثوره العراقیین الإسلامیه ونصرتهم فی استقبال غیر بعید.

قرآن کریم مجموعه ای از مهمترین عناصر محتوایی، بیانی و بلاغی را شامل می شود که علاوه بر دستورات گوناگون و حیات بخش برای زندگی انسان ها، مجموعه ای چندبُعدی از علوم گوناگون عقلی و نَقلی را عرضه کرده است؛ در میان این دانش ها، علوم بلاغی و لغوی جایگاه ممتازی دارند؛ چراکه از یکسو باعث فهم صحیح تر و رَساتر کلام خداوند می شوند و از سوی دیگر بر جنبه ی اعجازآمیز بلاغت و بیان وحی الهی در مقارنه و معارضه با سایر سخنان تأکید می کنند. مقاله ی حاضر، در راستای بررسی وجوه گوناگون معناشناسیِ واژگان قرآن، تحقیقی است در جهت توجّه و شناخت خصایص مختلف بیانی و محتوایی مادّه ی «رغب» در قرآن کریم با تکیه بر دیدگاه های تفسیری شیعه. نگارنده، در پژوهش حاضر، وجوه مختلف لُغوی و معنا شناسی واژه «رغب» را بررسی کرده، و در این مسیر، از مهمترین معاجم و کتب حوزه ی لغت و معنا از متقدّمان و متأخّران بهره برده است؛ «رغب» از اصول قرآنی می باشد؛ و مجموعاً در قرآن کریم هفت لفظ از این مادّه، در هشت آیه (سه آیه از سُوَر مکّی و پنج آیه از سُوَر مدنی) ذکر شده است؛ این مادّه به معنی نوعی از انواع حُبّ است که بر معنای شدّت اراده و میل و مقتضای حرص نسبت به چیزی دلالت می کند؛ همچنین مشخّص گردید اگر «رغب» به همراه «عن» بیاید چنانکه در سوره مریم آیه 46 آمده است معن ای نقیض ی «روی ب رگ ردانی د و اِع راض کرد» می دهد. نتایج پژوهش حاضر، نشانگر آن است که: در قرآن کریم، یا استناد بر کتب تفسیری شیعه، ساختار و محتوای آیات، پیوند مستحکمی با رویکردهای معناشناسی دارد چنانکه در مادّه رغب نیز بنا به فراخور بحث، معانی مختلفی اراده شده است، بر همین اساس، در منظومه معناییِ این واژه در آیات، می توان به دریافت هایی همچون «خواستن»، «امیدوار بودن»، «پناه بُردن»، «روی نمودن و متوجّه شدن»، «میل داشتن و آرزو نمودن» اشاره کرد.

بحث و تحقیق درباره محتوا و ساختارهای لفظی و معنویِ قرآن کریم از نخستین رویکردهای علما و اندیشمندانِ مسلمان در تاریخ اسلام محسوب می شود؛ اهمّیت این رویکردها تا بحدّی است که درکِ زمینه ها و ویژگی های لفظی و بلاغی قرآن کریم را بستری برای فهم درست و صحیحِ اندیشه های وحیانی می دانند. محور همنشینی واژه «حُبّ» در هنجارهای ادبی- اجتماعی جامعه جاهلی، منحصر به عرائس شعری، محبوبه های شاعران و اَبطال، و آثار مسکن و کاشانه و دیار آنها محدود می شد و مفاهیم والا و چالش برانگیز اعتقادی، مدّنظر نبود امّا در رهیافت های معناشناختی قرآن کریم، حوزه معنایی «حُبّ» رنگ اعتقادی- اسلامی به خود گرفت و نظام دِلالی آن، از حُبّ و عشقِ زمینی، به حُبّ الهی و محبّت چندسویه و متعالی خدا- انسان تغییر جهت داد. نتایج پژوهش حاضر نشان می دهد تغییر گفتمان جاهلی به اسلام و عرفان اسلامی، سبب شد بِساطَت و مادّی گریِ عرب جاهلی، جای خود را به تأمّل در حیات و هستی بدهد و انسانِ مسلمان، با تکیه بر تعلیمات اسلامی و تأکید بر اصالت تعابیر و معانی قرآنی، نگاه فرامادّی خود را به موضوع حُب و محبّت نیز منعطف سازد چنانکه التذاذ صرفِ مادّی در عصر جاهلی، در پرتو آموزه های قرآنی، به تعابیری همچون «ایثار»، «وُدّ»، «صفای مودّت»، «ترجیح دادن» و... تحوّل پیدا کرد.

لا یکاد الباحثون فی النقد الأدبی طبیعته ووظائفه ومناهجه، یفرقون بین الذاتیه والتأثریه فالاقتصار علی مجرد الاستحسان أو الاستهجان فی مجال النقد، دون تمهید لهما بدراسه فکریه مساوقه للتذوق والجمال تسمی عند المحدثین بالنقد الذاتی أو التأثری وهو یعتمد علی الذوق الشخصی فی إدراک جمال العمل الأدبی أو قبحه، وبذلک لا یکون الذوق وسیله من وسائل المعرفه، وإنما هو وسیله إلی إدراکات خاصه تثیر فی شعور المتذوق الرضی أو السخط. فالتأثریه ثمره التفاعل بین الأعمال الفنیه والأذواق، أی مدی ما یستطیع العمل أن یثیره فی نفس متلقیه، ومدی ما یؤثر فی عواطفه وانفعالاته، فأهمّ خاصیه للمبدع هی أن یثیر لدی القارئ استجابات فی ذوقه وإحساسه وخیاله وهذه المقاله تبحث عن خصائص النقد التأثّری فی الأدب العربی.