رضا جعفری هرندی

روش تحلیل محتوا یکی از پز کاربردترین روش های تحقیق در مطالعات علوم اجتماعی، رفتاری و انسانی است. در نظام آموزشی فعلی کشور، کتاب درسی مهم ترین ابزار آموزش و در بردارنده محتوای برنامه های درسی است؛ از این رو، بررسی محتوای کتاب های درسی، به دلایل مختلف همچون مطابقت با اهداف برنامه درسی یا شناسایی نقاط قوت و ضعف کتاب های درسی، امری ضروری است. این بررسی می تواند به روش های مختلفی صورت گیرد که تحلیل محتوا از متداول ترین این روش هاست.مقاله حاضر تلاش می نماید، ضمن معرفی تحلیل محتوا، مدل ها، تکنیک ها و روش های متداول در تحلیل محتوای کتاب های درسی را توضیح دهد. در این معرفی تمام مدل ها، تکنیک ها و روش ها در دو گروه کلی فرمول های خوانایی و ابزارهای فهرستی دسته بندی شده اند که مشخصات، ویژگی ها و موارد استفاده ابزارهای فهرستی در این مقاله تشریح می گردد.

در پژوهش حاضر پنج سؤال پژوهشی با هدف تحلیل میزان توجه کتاب های درسی فارسی، دینی، اجتماعی و تاریخ دوره ابتدایی و راهنمایی به محورها و مؤلفه های مفهومی مرتبط با دفاع مقدس، طرح و مورد بررسی واقع شده است. روش پژوهش، توصیفی و از نوع تحلیل محتوا است، جامعه پژوهش نیزشامل چهار عنوان کتاب درسی فارسی، دینی، اجتماعی و تاریخ دوره ابتدایی و راهنمایی تحصیلی چاپ سال تحصیلی 83-82 (در مجموع بیست و چهار جلد کتاب درسی) بوده است که همه آن ها به عنوان نمونه انتخاب و مورد بررسی واقع شده اند. ابزار اندازه گیری، چک لیست تحلیل محتوای محقق ساخته بوده و یافته های پژوهش نیز با بهره گیری از شاخص آماری توصیفی مورد تجزیه و تحلیل آماری قرار گرفته است. عمده ترین یافته های پژوهش بیانگر آن است که: 1. در مجموع چهار عنوان کتاب مورد بررسی 903 مرتبه به مؤلفه های مفهومی مرتبط با دفاع مقدس توجه شده است. روند مذکور در کتاب های فارسی، دینی، اجتماعی و تاریخ به ترتیب 486، 149، 181 و87 مرتبه بوده است، بنابراین در کتاب های فارسی بیش ترین و در کتاب های تاریخ کم ترین توجه به مفاهیم دفاع مقدس شده است. 2. در بین چهارده محور مفهومی مورد بررسی بیش ترین توجه به محور واژه ها و اصطلاحات دفاع مقدس وکم ترین توجه به محور خسارت های اجتماعی بوده است و به دو محور مفهومی؛ ابتکار، خلاقیت و خودکفایی هیچ گونه توجهی نشده است.3. بیش ترین توجه به محور ها و مؤلفه های مفهومی دفاع مقدس به ترتیب در کتاب های درسی پایه تحصیلی دوم راهنمایی، پنجم ابتدایی، چهارم ابتدایی، سوم ابتدایی، سوم راهنمایی، اول راهنمایی، اول ابتدایی و دوم ابتدایی بوده است.4. در کتاب های درسی پایه دوم راهنمایی بیش ترین توجه به مفاهیم دفاع مقدس شده است و در کتاب های درسی پایه دوم ابتدایی هیچ گونه توجهی به این مفاهیم نشده است.

در پژوهش حاضر، عملکرد شوراهای دانش آموزی مدارس راهنمایی شهر اصفهان در جذب دانش آموزان به هشت دسته کمیته های مشارکتی آن شوراها، مورد بررسی و ارزیابی قرار گرفته است. روش پژوهش توصیفی مشاهده ای و نمونه پژوهش نیز، شامل؛ 30 مدرسه راهنمایی شهر اصفهان بوده که با روش نمونه گیری طبقه ای متناسب با حجم و تصادفی ساده انتخاب شده اند. ابزار پژوهش چک لیست مشاهده عملکرد کمیته های شوراهای دانش آموزی مدارس بوده است. داده های حاصل به دو شیوه توصیفی و استنباطی تحلیل آماری شده اند. عمده ترین یافته های پژوهش نشان داد: 1- میزان مشارکت دانش آموزان در فعالیت های مشارکتی کمیته سیاسی و اجتماعی، در حد کم؛ کمیته های علمی و آموزشی؛ تعاون، امداد و بهداشت در حد متوسط و کمیته های فرهنگی و مذهبی؛ ورزشی؛ اداری و مالی و انضباطی در حد زیاد بوده است. به علاوه، میانگین میزان مشارکت دانش آموزان در کمیته تبلیغات و مراسم در حد خیلی زیاد بوده است. 2- تحلیل های استنباطی، مبین میزان مشارکت موثر و معنادار دانش آموزان در کمیته های فرهنگی و مذهبی؛ ورزشی، تبلیغات و مراسم و انضباطی (بالاتر از حد متوسط) و همچنین، عدم مشارکت موثر و معنادار آنان در کمیته های علمی و آموزشی؛ سیاسی و اجتماعی؛ اداری و مالی و تعاون امداد و بهداشت (کم تر از حد متوسط) بوده است. 3- تحلیل های استنباطی دیگر، مبین برتری معنادار در میزان مشارکت دانش آموزان در کمیته تبلیغات و مراسم بر حسب متغیرهای؛ نوع مدرسه (دخترانه)، سابقه خدمت مدیر (بالاتر از پنج سال)، جنسیت مدیر (زن)، جنسیت نماینده مدیر (زن) و نوع نماینده مدیر در شورای دانش آموزی (مربی پرورشی)، در کمیته تعاون، امداد و بهداشت بر حسب متغیر جنس نماینده مدیر در شورا (زن) و در کمیته انضباطی بر حسب متغیرهای سابقه خدمت مدیر (بالاتر از پنج سال) و جنسیت مدیر (زن) بوده است.

امروزه آموزش و پرورش به عنوان یکی از مهم ترین عوامل توسعه ی جوامع محسوب می شود و کشورهای جهان می کوشند تا در انتخاب نظام آموزشی کارآمد یا کارآمدتر نمودن نظام آموزشی خود کمترین فرصتی را از دست ندهند . اما به راستی کارآمدی یعنی چه ؟ منظور از آموزش و پرورش چیست ؟ چه ملاک هایی برای سنجش کارآمدی وجود دراد ؟ ارتباط کارآمدی ، اثربخشی و بهره وری چگونه است ؟ کارآیی در نظام آموزشی یعنی چه ؟ اتلاف در آموزش و پرورش یعنی چه ؟ عوامل موثر بر کارآیی نظام های آموزشی کدامند ؟ در این مقاله با بررسی سؤال های فوق ، ویژگی های آموزش و پرورش کارآمد با توجه به نتایج تحقیقات و نظر صاحب نظران ارائه می شود