اصطلاح نامه علوم قرآنى در یک نگاه

 
اصطلاحنامه علوم قرآنى, مرکز مطالعات و تحقیقات اسلامى (پژوهشگاه), معاونت مطالعات و اطلاع رسانى, قم, مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى, 1376, رحلى.
یکى از مهم ترین و شریف ترین علوم اسلامى و دانش هاى بشرى, (علوم قرآن) است; چرا که این علم بر حول محور قرآن است و درباره مقدس ترین و عظیم ترین کتاب آسمانى یعنى قرآن مجید, سخن مى گوید. علوم قرآن متکفّل بیان تاریخ و سرنوشت قرآن, جمع و تدوین, رسم و اعراب گذارى, قرائات و قاریان, ترجمه و مترجمان, تفسیر و مفسران قرآن, و مبیّن تقسیمات آیات و سور, مکى و مدنى, ناسخ و منسوخ و… است. از این رو تاریخى به قدمت قرآن دارد.
در طول تاریخ اسلامى, دانشمندان مسلمان و حتى غیر مسلمان و مستشرقان, براى درک مضامین عالى و معارف بیکران اقیانوس قرآن, و نیز براى شناسایى و شناساندن قرآن کریم, کنکاش و تلاش فراوانى کرده و تألیفات و آثار ارزشمندى را عرضه نموده اند. با این همه حق این کتاب عظیم به درستى ادا نشد و قرآن در جوامع اسلامى همچنان در مهجوریت به سر مى برد.
خوشبختانه در دهه هاى اخیر, گرایش جوامع اسلامى و نیز افکار جهانیان به سوى نماد و مظهر قدرت اسلام و وسیله عزت مسلمانان یعنى (قرآن) افزون گشت. از این جهت عالمان دین و مراکز اسلامى با اغتنام این فرصت, دست به تألیف و انتشار مجلات, و کتاب ها و تأسیس دارالتحفیظ ها و مراکز پژوهشى علوم قرآنى و قرآن زده اند. مرکز مطالعات و تحقیقات اسلامى وابسته به دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم نیز در این راستا نقش مهمى را ایفا نمود و کارهاى مهمى در زمینه تألیف و انتشار و اطلاع رسانى مسائل قرآنى به سامان رساند.
اصطلاح نامه جامع علوم اسلامى
از جمله نوآورى هاى علمى و بدیع مرکز مطالعات و تحقیقات اسلامى, در قلمرو علوم اسلامى, تدوین و تألیف (اصطلاح نامه جامع علوم اسلامى) است.
طراحى و آغاز کار اصطلاح نامه علوم اسلامى در مرکز مطالعات و تحقیقات اسلامى, از سال 1370 هجرى آغاز گشت. اصول و مبانى کار با مشورت و راهنمایى کارشناسان علم اطلاع رسانى تدوین یافت و نتیجه آن کتابى به نام (درآمدى بر مبانى اصطلاح نامه علوم اسلامى) شد.1 از آن پس, کار نگارش و تنظیم اصطلاح نامه ها شروع شد.
اصطلاح نامه جامع علوم اسلامى, شامل چندین اصطلاح نامه به شرح زیر است:
1. اصطلاح نامه علوم قرآنى;
2. اصطلاح نامه فلسفه اسلامى;
3. اصطلاح نامه کلام اسلامى;
4. اصطلاح نامه اصول فقه2;
5. اصطلاح نامه منطق;
6. اصطلاح نامه اخلاق اسلامى;
7. اصطلاح نامه علوم حدیث;
8. اصطلاح نامه فقه.
مجموعه این آثار به همت فضلاى حوزه علمیه قم و با مشاوره اساتید بزرگ حوزه و کارشناسان اطلاع رسانى دانشگاهى سامان مى یابد.
با انتشار اصطلاح نامه در چند حوزه علوم اسلامى, اظهارنظرها و پیشنهادهایى مختلف و متفاوتى از سوى مراکز, سازمان ها و شخصیت هاى اسلامى از راه رسید که یکى از آن موارد تقدیرنامه کمیسیون ملى یونسکو در ایران است. در قسمتى از این تقدیرنامه چنین آمده است:
خوشبختانه اصطلاح نامه هاى تدوین شده توسط مرکز مطالعات و تحقیقات اسلامى نسبت به سایر اصطلاح نامه ها از نظر ساختار محکم تر و از نظر تخصصى هم قوى تر و علمى تر است و مى توان آن را در شمار نخستین آثار مطلوب در این حوزه تلقى کرد…
تعریف اصطلاح نامه
اصطلاح نامه3, مجموعه اى است مشتمل بر واژه ها, اصطلاحات و حتى اطلاعات درباره حوزه خاصى از معرفت بشرى. این مجموعه, واژگانِ زبانِ نمایه اى کنترل شده اى است که به گونه اى سازمان یافته که روابط پیشین میان مفاهیم (اعم و اخص و وابسته) را روشن مى کند.
به عبارت دیگر, اصطلاح نامه مجموعه واژگان تشکیل دهنده یک علم است که شاکله اصلى و استخوان بندى علم را نشان مى دهد. این واژگان در یک ساختار هماهنگ به صورت الفبایى و نظام یافته و سلسله مراتبى که بین آنها روابط معنایى و منطقى خاص برقرار است, تنظیم شده و توانایى دارد موضوع یک رشته علمى را با تمام جنبه هاى اصلى, فرعى و وابسته آن به شکل صحیح در برنامه هاى نرم افزارى ذخیره و بازیابى نماید. تاریخچه تدوین اصطلاح نامه به قرن نوزدهم, یعنى تاریخ انتشار اولین واژه نامه انگلیسى Thesaurus به کوشش (پیرمارک روژه) در سال 1852م. برمى گردد. از آن پس, در حوزه هاى مختلف علمى, اصطلاح نامه هاى مختلفى تألیف و منتشر شد.
هدف و کاربرد اصلى اصطلاح نامه ها, طبقه بندى کردن اطلاعات و تعیین محدوده هر علم, و ساماندهى در ذخیره و بازیابى اطلاعات است.4
اصطلاح نامه علوم قرآنى
اصطلاح نامه علوم قرآنى دربردارنده واژه هاى کنترل شده زبانِ نمایه اى علوم قرآنى است; به گونه اى که کیفیت ساخت دهى به نمایه ها و موضوعات برگرفته از مدارک علوم قرآنى را تبیین مى کند. یکى از اهداف مهم آن, ایجاد هماهنگى در زمینه فعالیتى واحد, میان پژوهشگران و یا مراکز تحقیقاتى در این رشته خاص است.5
اصطلاح نامه علوم قرآنى مشتمل بر بیش از چهار هزار واژه و اصطلاح علوم قرآنى است که بخشى از این واژه ها به عنوان اصطلاح مرجَّح و بخشى دیگر تحت عنوان اصطلاح نامه نامرجَّح تنظیم و طبقه بندى, و براساس علایم مشخص به یکدیگر ارجاع داده شده اند. این اثر در سال 1376 انتشار یافت و با استقبال محققان و قرآن پژوهان مواجه شد و مورد نقد و بررسى نیز قرار گرفت. با نظرخواهى از برخى از محققان و قرآن پژوهان به این رویکرد مواجه گشتیم که ضمیمه شدن مستندات واژگان اصطلاح نامه علوم قرآن, جهت استفاده همگان امرى ضرورى و لازم است; چرا که جاى یک فرهنگنامه علوم قرآنى در میان کتاب هاى اسلامى خالى و خلأ آن به خوبى احساس مى شد.
واحد اصطلاح نامه علوم اسلامى (گروه پژوهشى علوم قرآنى) به منظور پر کردن این خلأ علمى و ارج نهادن به نظرات و پیشنهادهاى محققان, به این امر مهم همت گمارد و با به کارگیرى قرآن پژوهانى از حوزه علمیه قم به تنظیم و نگارش مستندات واژگان اصطلاح نامه علوم قرآنى روى آورد.
مستندنویسى واژگان علوم قرآنى
مستندنویسى واژگان عبارت است از بیانِ تعریف, تاریخچه, جایگاه, و روشن ساختن زیرمجموعه و حدود و ثغور یک اصطلاح به صورت مختصر و با قلمى علمى از منابع و مصادر اصلى.
محققان و قرآن پژوهان این واحد پژوهشى, با این اندیشه و روش, پس از دو سال توانستند دو هزار و پانصد اصطلاح علوم قرآنى را گردآورى کرده در کتاب اصطلاح نامه علوم قرآنى, مستندنویسى کنند. همچنین برنامه نرم افزارى و چگونگى انتشار این اثر ارزشمند در دست اقدام است. یادآورى مى شود که همان گونه که بازیابى و تدوین فرهنگ نامه ها به صورت الفبایى است, تدوین و بازیابى مجموعه انتشاریافته (مستندنویسى یا فرهنگنامه علوم قرآنى) نیز چنین خواهد شد, ولى ما در این معرفى نامه, جهت سهولت و آسانى انتقال اطلاعات مستندشده, مباحث را به صورت موضوعى و براساس طبقه بندى اصطلاح نامه علوم قرآنى ارایه مى نماییم.
تعریف علوم قرآنى و زیرمجموعه هاى آن
علوم قرآنى, مجموعه دانش هایى هستند که درباره حالات و عوارض ذاتى و اختصاص قرآن کریم بحث مى کنند و موضوعِ تمامى آنها قرآن است6 و ساختار آن براساس طبقه بندى اصطلاح نامه علوم قرآنى به شرح زیر مى باشد:
1. شناخت تاریخ قرآن
2. شناخت اوصاف و فضایل قرآن
3. شناخت اعجاز قرآن
4. شناخت تقسیمات قرآن
5. شناخت اسلوب ادبى قرآن
6. شناخت دلالت الفاظ قرآن
7. شناخت قراءات و قرّاء
8. شناخت قرائت و تجوید
9. شناخت کلمات و حروف قرآن
10. شناخت ترجمه و مترجمان قرآن
11. شناخت تفسیر و مفسران قرآن
1. شناخت تاریخ قرآن
یکى از مباحث مهم علوم قرآنى, مبحث شناخت تاریخ قرآن است. در این مبحث از علوم قرآن پنج بحث مهم مورد تحقیق قرار گرفته است که عبارتند از: نزول قرآن, وحى, اسباب النزول, جمع و تدوین قرآن, اعراب گذارى و رسم الخط قرآن.
در این شاخه از علوم قرآن بیش از صد وپنجاه کلید واژه و اصطلاح استخراج و مستند و نگارش شده است. اصطلاحات کلیدى و مهم این مبحث عبارتند از: نزول دفعى قرآن, نزول تدریجى قرآن, ترتیب آیات, ترتیب سوره جمع قرآن, جمع امام على(ع), جمع عثمان, توحید مصاحف, مصاحف صحابه, مصاحف معصومین(ع), وحى, وحى مباشرى, وحى غیر مباشرى, وحى مروى, اعراب گذارى قرآن, رسم عثمانى, رسم معاصر و….
2. شناخت اوصاف و فضایل قرآن
در این رده از مباحث علوم قرآنى, سه بحث اصلى (اوصاف و فضایل خاص قرآن), (فضایل قرآن) و (اسامى و صفات قرآن), و نیز مباحث فرعى و وابسته دیگر, وجود دارد که مورد تحقیق و نگارش قرار گرفته است.
منظور از اوصاف خاص قرآن, ویژگى ها و صفات مهم و برجسته اى است که منحصر به قرآن کریم است و سایر کتاب هاى آسمانى, فاقد آنها هستند. تحدّى, جامعیت, تواتر, و تحریف ناپذیرى از جمله ویژگى هاى خاص قرآن است.
در مبحث فضایل قرآن نیز از فضیلت آیات, سور, و نیز از فضایل عمومى قرآن و همچنین از فضیلت استماع, تلاوت و تعلیم و تعلّم قرآن و… بحث و گفت وگو مى شود.
منظور از اسامى و صفات قرآن, نام ها و وصف خاص و معینى است که از سوى خداوند سبحان بر قرآن نهاده شد. این نام ها و صفات بالغ بر هشتاد اسم است که در قرآن مجید آمده است.
3. شناخت اعجاز قرآن
یکى از مهم ترین مباحث علوم قرآنى (شناخت اعجاز قرآن) مى باشد, که او دیرباز مورد توجه و عنایت قرآن پژوهان و مفسران بوده است.
در این فصل از حدود بیست گونه از وجوه اعجاز قرآن همچون اعجاز علمى, اعجاز بیانى, اعجاز غیبى و… تحقیق به عمل آمده است. و نیز از تحدّى و شبهات اعجاز قرآن نیز اصطلاحات و واژگانى نگارش یافته است.
4. شناخت تقسیمات قرآن
در این شاخه از علوم قرآنى, چهار مبحث اصلى و نیز مباحثى وابسته وجود دارد. مباحث اصلى بدین شرحند:
1. آیات;
2. سور;
3. تقسیمات آیات و سور;
4. تقسمات شکلى قرآن.
در فصل شناسایى آیات, از طبقات آیات قرآن همچون آیات الاحکام, آیات صفات ذات, آیات صفات فعل, آیات عرش و کرسى, آیات هدایت و اضلال, آیات جبر و اختیار و… و نیز از اسامى آیات نامدار قرآن همچون آیةالکرسى, آیه اخوت, آیه ولایت, آیه بیعت رضوان, آیه انفال, آیه تطهیر, آیه حجاب, آیه لعان, آیه نجوا, آیه سیف, آیه صوم, آیه وضو و تیمم, آیه وان یکاد, و در مجموع از 75 آیه نامدار قرآن سخن رفته است.
در فصل شناسایى سُور, مقالات کوتاه درباره شناسایى 114 سوره قرآن, و نیز از هریک از نام هاى غیر معروف سوره ها تحت عنوان (اسامى سور) و زیرمجموعه هاى آن همچون اسامى سوره حمد, اسامى سوره آل عمران و… توضیح و تبیین به عمل آمده است. همچنین در این مبحث, از اسامى گروهى سور همچون سور ال, سور الر, سور الم, سور حامدات, سور حوامیم, سور زهروان, سور سبع طوال, سور قل, سور عزائم, سور طراسین, سور مثانى, سور مئین, سور مسبحات, سور مفصل, و نیز از انواع و اقسام سوره هاى قرآن نظیر سور مشیعة النزول, سور مفرقة النزول, سور متضمن ناسخ, و… مقالاتى کوتاه نگارش یافته است.
تقسیمات شکلى قرآن همچون اثلاث قرآن, ارباع قرآن, اخماس قرآن, اسداس قرآن, اسباع قرآن, اثمان قرآن, اتساع قرآن, اعشار قرآن, انصاف قرآن و رکوعات از دیگر مباحث این شاخه از علوم قرآنى است.
در تقسیمات آیات و سور نیز درباره مکى و مدنى, ضوابط مکى و مدنى, ارضى و سمایى, حربى و سلمى, حضرى و سفرى, صیفى و شتایى, فراشى و نومى, لیلى و نهارى تحقیق شده است. همچنین از مبحث فواتح سور, قصص قرآن و اعلام قرآنى به عنوان مباحث وابسته این رده سخن رفته است.
در این رده از علوم قرآنى که یکى از مبسوط ترین شاخه هاى این علم است, حدود هفتصد اصطلاح و واژه بررسى شده اند.
5. شناخت اسلوب ادبى قرآن
قرآن که در لباس فصاحت و بلاغت ظهور و تجلى نموده, در میان متون عربى بى همانند است و تاکنون احدى یاراى تحدّى و مانندگویى با آن را نداشته است.
ساختار اسلوب ادبى قرآن که علم معانى و بیان نیز با آن همگون است, به سه شاخه اسلوب بیانى, اسلوب معانى و اسلوب بدیعى منشعب مى گردد.
اسلوب بیانى قرآن شامل استعارات, کنایات, تشبیهات, مجازات و امثال قرآن است. اسلوب معانى قرآن دربرگیرنده مباحث ایجاز و اطناب و مساوات, تقدیم و تأخیر, حصر و اختصاص, خبر و انشاء مى باشد. در اسلوب بدیعى قرآن نیز بیش از صد آرایه بدیعى مورد تحقیق و نگارش قرار گرفته است.
6. شناخت دلالت الفاظ قرآن
یکى از مباحث اصولى و بسیار مهم علوم قرآنى, که فراگیرى و آگاهى از آن براى مفسر قرآن لازم و ضرورى است, شناخت دلالت الفاظ قرآن است.
در این شاخه از علوم قرآنى هفت بحث مهم وجود دارد که عبارتند از:
عام و خاص, مطلق و مقید, مفهوم و منطوق, مجمل و مبیّن, نص و ظاهر, محکم و متشابه و ناسخ و منسوخ. مجموع این مباحث در حدود یک صد واژه و اصطلاح تحقیق و نگارش یافته است.
واژه هاى متشابه لفظى, متشابه معنوى, عوامل متشابه, محکم با واسطه, محکم بى واسطه, تخصیص قرآن به قرآن, تخصیص قرآن به سنّت, نسخ قرآن, نسخ قرآن به خبر متواتر, نسخ قرآن به خبر واحد, از جمله واژه هاى کلیدى و مهم این بخش هستند که به رشته تحریر درآمده اند.
7. شناخت قراءات و قرّاء
یکى دیگر از مباحث ارزشمند و مفید و تاریخى علوم قرآنى, شناسایى قراءات و قاریان قرآن و آگاهى از قرائت هاى صحیح و متواتر و میزان صحت و سقم آنها و نیز اطلاع از روش ها و شیوه هاى قاریان در قرائت قرآن است.
در این شاخه از مباحث علوم قرآنى, از قراءات با تمام انواع آن همانند قراءات صحیح, قراءات باطل, قراءات متواتر, قراءات آحاد, ارکان صحت قراءات و امثال آن گفت وگو مى شود. همچنین از زندگى و شیوه قرائى قاریان سبعه, عشر, و اربعه عشر و از راویان قراءات آنان تحقیق به عمل مى آید. طبقات قرّاء, و قاریان شهرهاى مختلف قرون اوّل اسلامى از دیگر مباحث این رده از علوم قرآنى است.
در مجموع در این علم از مباحث علوم قرآنى, حدود یک صد و چهل اصطلاح استخراج و در مقالاتى کوتاه تفسیر و تبیین شده است.
8. شناخت قرائت و تجوید
یکى از شاخه هاى پرطرفدار و جذّاب و همگانى علوم قرآن, مبحث شناخت قرائت و تجوید است.
علم تجوید که از شاخه هاى زبان شناسى نیز به شمار مى آید عبارت است از علمى که از حالات و عوارض و قواعد و قوانین اصوات و زبان بحث مى کند.
معیار و اصل موضوع از تجوید قرآن, کیفیت تلفظ پیامبر(ص) است که از مبدأ وحى صادر شده است.
در مبحث قرائت و تجوید چند فصل مهم به چشم مى خورد:
1. انواع قرائت, همانند تحدیر, تحقیق, تدویر, ترتیل, زمزمه و هذ.
2. احکام حروف, مانند ادغام, اظهار, اخفاء, اقلاب, اشباع, غنّه, قلقله, مدّ, تخفیف, اماله, تفخیم و ترقیق.
3. صفات حروفى همانند استعلاء, استفال, اطباق, انفتاح, جهر و رخوت و….
4. مخارج حروف, چون مخرج شفتان, لسان, جوف, حلق و خیشوم.
در این علم از علوم قرآنى, حدود یک صد و پنجاه اصطلاح مستند و نگارش شده است.
9. شناخت کلمات و حروف قرآن
در این رده از مباحث علوم قرآنى دو بحث (کلمات قرآن) و (حروف قرآن) در سى صد اصطلاح جمع آورى و تحریر شده است.
منظور از کلمات قرآن, لغات و کلماتى است که از قبایل عرب و از غیر عرب به عنوان واژه هاى معرّب و دخیل در قرآن به کار رفته است, گفته مى شود که از 60 زبان و لهجه عرب و غیر عرب, کلماتى در قرآن آمده است; مانندِ کلمات و لغات قبیله حمیر, طیئ, قریش, کفانه, هوازن, یمن. از کلمات دخیل و معرب نیز مى توان به کلمات بربرى, ترکى, حبشى, رومى, فارسى, هندى و عبرانى یاد کرد.
و در مبحث حروف قرآن نیز بیش از پنجاه نوع حرف از حروف قرآنى استخراج و تحقیق شده است.
10. شناخت ترجمه و مترجمان قرآن
ترجمه قرآن کریم به صدر اسلام و عصر پیامبر(ص) باز مى گردد. ترجمه قرآن به زبان حبشى توسط مهاجران مسلمان براى پادشاه حبشه, و ترجمه فارسى آیه بسمله توسط سلمان فارسى از نخستین ترجمه هاى کهن قرآن به شمار مى آید.
هرچند در قرون اولیه اسلامى, مسلمانان اعم از فقها و مردم عادى, به ترجمه قرآن به دیده تردید مى نگریستند, با مرور زمان و نیاز اقوام و ملل مختلف اسلامى به آگاهى از متن قرآن, ترجمه جاى خود را در مباحث علوم قرآنى باز کرد, و اکنون قرآن کریم به بیش از پنجاه زبان و لهجه ترجمه شده است.
در این مبحث از مباحث علوم قرآنى افزون بر بیان انواع ترجمه همچون ترجمه لفظى, ترجمه آزاد, ترجمه تفسیرى و مانند آن, به ترجمه هاى قرآن که به زبان هاى مختلف جهان برگردانده شد, اشاره شده است و مقالات کوتاهى از بسیارى از این ترجمه ها ارائه شده است. همچنین در مبحث مترجمان قرآن به زندگى و شرح حال مترجمان قرآن اشاره شده است.
11. شناخت تفسیر و مفسران قرآن
تفسیر عبارت است از توضیح و رفع ابهام و اجمال و گشودن گره ها و پیچ هاى لفظى و معنایى قرآن مجید. از آن جا که قرآن مجید, کلام الهى و بر وفق اسالیب زبان بشرى و در نهایت فصاحت و بلاغت و ایجاز و اختصار و مشتمل بر مجاز, استعاره, تشبیه, کنایه و سایر تعبیه هاى ادبى و زبانى است, از این روى ممکن است براى بسیارى از مردم داراى ابهام باشد. علم تفسیر عهده دار رفع این ابهامات است.
تاریخچه علم تفسیر به عصر نبوى بازمى گردد و شخص پیامبر(ص) نیز به عنوان اولین مفسر قرآن مطرح و مشهور است.
در این شاخه از علوم قرآنى از انواع و اقسام تفسیر همچون تفسیر ترتیبى, تفسیر موضوعى, تفسیر روایى, تفسیر قرآن به قرآن و نیز از انواع گرایش هاى تفسیرى همچون تفسیر اجتماعى, اخلاقى, فقهى, فلسفى, کلامى, تجربى, ادبى و… و همچنین از انواع مکاتب تفسیرى همچون مکتب تفسیرى اهل البیت(ع), مکتب تفسیرى شیعه, سنى, خوارج و… و نیز از زندگى نامه و روش هاى تفسیرى مفسران تحقیق به عمل آمده است.
در این شاخه از علوم قرآنى در مجموع یک صد و پنجاه اصطلاح, مستندنویسى شده است.
امید مى بریم که این اصطلاح نامه گامى درخور براى خدمت به خادمانِ قرآن و دانشمندان قرآن پژوه باشد.
پى نوشت ها:
1. این اثر در مرکز مطالعات و تحقیقات اسلامى, بخش اصطلاح نامه جامع علوم اسلامى, گردآورى و چاپ شد.
2. این چهار اصطلاح نامه, چاپ و انتشار یافته است و چهار اصطلاح نامه دیگر در حال تدوین است.
3. اصطلاح نامه معادل کلمه لاتینى THESAURUS مى باشد که به واژگان نامه, گنجواژه و کنز الاصطلاح نیز معروف است.
4. ر.ک: اصطلاح نامه علوم قرآنى, ص13ـ20; و نیز: درآمدى بر مبانى اصطلاح نامه علوم اسلامى, ص30.
5. اصطلاح نامه علوم قرآنى, ص85.
6. همان.