پژوهش در تاریخ

این مقاله نگاهی به وضعیت راه ها و نظام راهداری از آغاز تا پایان عصر صفوی دارد. در پاسخ به این سؤال که ثبات یا ضعف حکومت مرکزی چه تأثیری بر امنیت راه ها و عملکرد نظام راهداری در این دوره داشته است، این فرضیه مطرح می شود که چون در این دوره، به ویژه از زمان شاه عباس اول صفوی، سیاست تسهیل امور تجاری در رأس برنامه های حکومت قرار داشت، توجه به ساخت و تعمیر راه های بازرگانی و کاروان رو و تأمین امنیت آن بیش از پیش در اولویت بوده است.این پژوهش با روش تاریخی و رویکرد تبیینی_تحلیلی و با بهره گیری از متون تاریخی و برخی سفرنامه های این دوره انجام شده است. یافته های پژوهش نشان می دهد که تأمین امنیت راه ها دغدغه اصلی حکومت مرکزی برای رونق تجاری و توسعه اقتصادی ایران بوده است. از این رو، افرادی به عنوان راهدار در طول مسیرها و شاهبندر در ورودی بنادر منصوب می شدند که عملکردشان همواره متأثر از ثبات یا ضعف حکومت مرکزی بوده است و علاوه بر تأمین امنیت و محافظت از مسافران و تجار، عوارضی را از آن ها دریافت می کردند و به مثابه واسطه میان حکومت و مسافران بودند.

جان محمدخان از طایفه دولوی ایل قاجار شخصیتی است که نام وی با تک تک ایلخان ها و شاهان قاجار تا عهد ناصری همراه بوده است و در آثار تحقیقی مثل شرح رجال بامداد، همیشه به عنوان یک شخص واحد معرفی شده که محققین بعدی نیز از این امر پیروی کرده اند. اما با استفاده از برآورد سنی و تاریخ ها به این نتیجه می رسیم که باید بیش از یک جان محمدخان وجود داشته باشد. از این رو نگارنده طی مطالعات خود این پرسش ها را مطرح کرد که " چند جان محمدخان دولو قاجار در صدر قاجار برعلیه یا همراه با خاندانی که به مقام سلطنت ایران دست یافتند جنگیدند و در سیاست ها نقش ایفا کردند؟" و "هر کدام از این جان محمدخان ها که بوده یا چه نسبتی با یکدیگر داشتند؟" جهت پاسخ دهی به این مهم از روش مقایسه منابع تاریخی بهره برده شده است. در مقاله حاضر چنین نتیجه گیری شده است که حداقل دو و حداکثر سه نفر از سه نسل متوالی به نام جان محمدخان وجود دارند. فرد نخست صرفا سیاستمدار و دشمن فتحعلی خان قاجار و خاندانش بوده که در عهد محمدکریم خان زند فوت نموده است. فرد دوم پسر اوست، که ساکن دامغان بوده و در حملات نظامی متعدد برای آقا محمد شاه مبارزه می کرده است و در کهنسالی به محمدشاه جهت رسیدن به تاج و تخت یاری رسانده است. فرد سوم محتملا پسر جان محمد دوم است که در عهد ناصری فرد صاحب احترامی بوده و حداقل برای هفت سال در مازندران و بسطام حکومت داشته است.

دولت ساسانی از اوانِ به قدرت رسیدن اردشیر بابکان در نیمه اول قرن سوم میلادی، هویت ایرانی را مبنایی برای تحکیم پایه های حکومت قرار داد و به منظور ترویج و تبلیغ آن از مؤلفه های مختلف اجتماعی، سیاسی و دینی بهره جست. بر این اساس، از عواملی چون دین، تبار و خاندان و میراث فرهنگی باقی مانده از گذشتگان به عنوان مقوّم های هویت بهره گرفته شد. پادشاهان ساسانی در برساختن مفهوم هویت از خاطرات مشترک تاریخی و باورهای اساطیری ایرانیان بهره بردند و سلسله حکومتگر خود را به عنوان نمودِ تداوم سنت های ایران باستان، که نزد عامه مردم مشروعیت داشت، معرفی کردند. در راستای تبلیغ و تلقین این نظام هویتی، انواع و اقسام ابزارهای فرهنگی مثل سکه، نقش برجسته، کتیبه و معماری به خدمت گرفته شد. به این ترتیب هویت موضوعه ساسانیان چنان در نظام فکری ایرانیان نهادینه شد که پس از سقوط ایشان نیز مبنای عمل امرا و سلاطین مسلمان حاکم بر ایران قرار گرفت.

کاترین د گراف(2018) در مقاله اخیرش دو اثر مُهر ویژه بر روی الواح مربوط به اواخر سوکل مخ شوش و اوایل کیدینوید هفت تپه را مورد بحث قرار داده است. یکی از نوشته ها، حاوی اولین مهر و موم مربوط به MDP 23, 321+322 است که لوح شوش می باشد و محاکمه ای با موضوع مالکیت زمین بر روی آن ثبت شده است . به دنبال مطالعه د گراف، مقاله حاضر مجددا پرونده را بررسی می کند و اینگونه استدلال می کند که متن به یک محاکمه می پردازد، که به احتمال زیاد یک جلسه دادگاه اولیه بوده است. برخی از ویژگی های استثنایی متن، از جمله نهاد برادری، استناد منحصر به فرد قانون، و هیئت قضایی تأثیرگذار، شایسته توجه است.

عرفان عارف شهید، استاد ممتاز دانشگاه جورج تاون تا زمان مرگش به سال 2016 میلادی بود. در سال 1946 برای تحصیل به کالج سنت جانز آکسفورد رفت و به تحصیل آثار کلاسیک و تاریخ یونانی رومی زیر نظر مورخ مشهور، شروین وایت پرداخت. او سپس دکترای خود را از دانشگاه پرینستون دریافت نمود. تحقیقات شهید عمدتا بر حوزه-های زیر متمرکز بود: جهان یونانی-رومی، به ویژه امپراتوری بیزانس و تلاقی این حوزه با جهان عربی و اسلام در اواخر دوره باستان و قرون وسطی و مطالعات اسلامی به ویژه قرآن و ادبیات عرب. در سال 1970 سمپوزیومی با عنوان «بیزانس و ایران دوره ساسانی» در دامبرتون اُکس برگزار شد و بزرگانی چون ریچارد فرای، آندریاس آلفولدی، پیگولوسکایا، بیوار و عرفان شهید به سخنرانی پرداختند. مقاله پیش رو متن سخنرانی پایانی این همایش از عرفان شهید است که نویسنده به بررسی دقیق عناصر ایرانی و تاثیرات آن ها بر ساختار تاریخ بیزانس می پردازد. در این راستا انتخاب رسمی لقب باسیلئوس توسط هراکلیوس و روند آن مورد واکاوی قرار گرفته و از نقش ساسانیان به عنوان محرک های خارجی یاد شده است.

در اولین پرتره بازمانده از فتحعلی شاه به عنوان فرمانروای قاجار (سلطنت 1797-1834م)، که در سال 1213ق/1797-1798 م درست پس از به سلطنت رسیدن وی نقاشی شده، شاه جوان با کلاهی عمامه مانند که با جقه پردار تزئین شده، نشان داده می شود (شکل 1). اثری از تاج موسوم به کیانی، که ساخته عمو و سلف او، آقا محمد شاه قاجار (سلطنت97-1785)بود در این تصویر دیده نمی شود. برخلاف بیشتر پرتره های سلطنتی دیگر در سال های بعد، در اینجا و در این اثر باشکوه نقاش چیره دست، میرزا بابای شیرازی، شاه بر روی تختی می نشیند که به نظر می رسد سکویی است که با فرش پوشیده شده است و در این زمان تاج و تخت سلطنتی قاجارها وجود ندارد. فقدان تاج و تخت که بارزترین نمادهای اقتدار پادشاهی بودند، فتحعلی شاه جوان را به پادشاهی بی تاج و تخت تبدیل کرد که مترادف ناتوانی مطلق در فرهنگ سیاسی ایران است. دلیل عدم وجود به اصطلاح نشان های حاکمیت (وصله های سلطنت) در نمادهای آگاهانه عصر قاجار (1785-1925م) را نه در سلیقه هنرمند یا انتخاب حامی سلطنتی او، بلکه باید در هرج و مرج حاکم و مبارزه برای برتری سیاسی جستجو کرد. در واقع غیبت (وصله های سلطنت) در این تصاویر گویاتر از بیان هر وقایع نگاری رسمی است که می خواست آن را آشکارا بیان نماید

با رواج و گس ترش آموزش و پرورش رس می در ایران، ضرورت تدوین نظ امنامه تعلیم و تربیت بی ش از پی ش مط رح شد. در این میان تلاش های میرزا احمد بدر (نصی رالدوله) وزیر خلّاق اواخر قاجاریه و اوایل پهلوی، در تدوین نظ امنامه مدارس ابتدائی و متوس طه که در سال 1299 خورش یدی نگ اشته شده از نقاط عط ف تاریخ تعلیم و تربیت رسمی در ای ران است. مک توب حاض ر تلاش دارد به مع رفی این نظ امنامه بپردازد. نظ امنامه مزبور دارای 106 ماده است. در این نظ امنامه وظ ایف مدیر، ناظ م و معل مین مدرس ه، تک لیف شاگ ردان، تنبیهات، امتح انات، تعط یلات، وظ ایف ش ورای معل مین م دارس، نظ امنامه شه ریه م دارس، نظ امنامه غیبت و م دارس نس وان و... به طور دقی ق آم ده است و ح اوی آموزه های ف راوانی از اص ول و قواع د حاکم بر آموزش و پرورش در ایرانعصر خویش است.