پژوهش در تاریخ

اندیشه سیاسی معاصر در جهان عرب از موضوعات جذاب و مناقشه برانگیزی است که نظر اندیشمندان جهان اسلام را به خود جلب کرده است. نگاه متفاوتی که در جریان عقل گرای اسلامی در جهان عرب نسبت به مسائل جامعه اسلامی و میراث و ارتباط آنها با یکدیگر وجود دارد، نمایان گر نوعی تجدیدنظرطلبی در انگاره ها و نگرش های سنتی است. مصر به عنوان یکی از کانون های مهم و تأثیرگذار در اندیشه ورزی اسلامی همواره مورد توجه بوده است. این کانون بستری برای ظهور اندیشمندان نواندیش و نوگرا چه با رویکردهای سکولار و چه با رویکردهای دینی بوده است. حسن حنفی از جمله اندیشمندان اثرگذار مصری است که با تفکر فلسفی به مسائل و دشواری های جامعه معاصر خود پرداخته است و در تلاش است تا میان مسائل مبتلابه جامعه مصر و میراث فرهنگی، به ویژه دین اسلام پیوند برقرار کزده و برای حل مسائل به گستره متراکم میراث رجوع کند تا هم با ارجاع و هم با تجدید نظر در میراث، اکنونِ جامعه مصر را به گذشته و تاریخ مصر مرتبط سازد. رویکرد نومعتزلی و عقلانی وی و نیز استفاده از معرفت شناسی و روش شناسی های نوین غربی سرمشقی برای اندیشمندان بعدی شد تا آنها بتوانند مسیر وی را ادامه دهند. در این پژوهش سعی شده است تا با نگاهی اجمالی ابتدا به خاستگاه های اندیشه ای وی اشاره و بعد با توجه به پروژه فکری و برخی مفاهیم کلیدی مد نظر او، تأملاتی در اندیشه وی انجام شود. هم چنین وی در مواجهه با چالش مدرنیته پاسخ هایی ارائه می کند و به آسیب شناسی استعمار و غرب گرایی در جامعه خویش می پردازد و مفاهیمی همچون «علم الاستغراب» و «اسلام مستنیر» را نیز مطرح می سازد.

حمله مغول به ایران در سال 616 هجری کشورمان را با بحران های جدی در همه زمینه های سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی روبرو کرد و تا سالیان سال آثار حمله و استیلای طولانی مدت قوم مهاجم در این عرصه ها خود نمایی می کرد. حج با توجه به ابعاد مختلف مذهبی سیاسی و اجتماعی آن از عرصه های بروز بحران بود. از سوی دیگر با توجه به ماهیت سیاسی اجتماعی حج می توان آن را از ارکان مهم مشروعیت بخشی به حاکمان مسلمان برشمرد و رقابت حکومت های مختلف در پر رنگ کردن نقش خود در مراسم حج از نمودهای این اهمیت بود. ناهمخوانی کیش مغولان با اسلام و حج، چاره اندیشی برای بحران را مشکل تر می نمود. نوشتار حاضر با مرور برخی از منابع مرتبط با توجه به نظریه بحران اسپرینگز در پی تبیین چگونگی رویارویی مسلمانان و به ویژه نخبگان ایرانی با بحران های یادشده در موضوع حج گزاری می باشد. تطبیق مراحل مختلف نظریه یادشده با فعالیت های کنشگران و تبیین راهکارها روش تحقیق را شکل می دهند. براساس یافته های پژوهش، نخبگان ایرانی با نفوذ در دربار مغولان و ایلخانان توانستند اجازه حج گزاری را از آنها دریافت کنند. ایجاد ثبات نسبی در زمینه های اقتصاد و امنیت، جذب حاکمان مغول به سوی اسلام، استقلال کاروان ایرانی از کاروان عراق و اعزام کاروان ایرانی از شیراز به مکه از دیگر چاره هایی بود که اندیشمندان ایرانی در برابر بحران های یادشده ارائه کردند.

 سکاها اقوام بیابانگرد و کوچ نشینی بودند که در محدوده جغرافیایی وسیعی بین مرزهای چین تا رود دانوب پراکنده بودند. حضور سکاها در مرزهای شرقی و شمال شرقی شاهنشاهی هخامنشی و ناامنی های ایجاد شده از سوی آنها قدرمسلم موجب اتخاذ سیاست خصمانه و لشکرکشی نسبت به این اقوام بیابانگرد شده بود. چنان که براساس منابع یونانی مرگ کورش در سال 529 پ.م در جنگ با ماساگت ها (شاخه ای از اقوام سکایی) بوده است. هم چنین در نقش برجسته بیستون نیز آخرین اسیر اسکونخه پادشاه سکایی است که داریوش پس از آن که لشکر سکاها را در سال 519 پ.م برابر با سومین سال پادشاهی اش در هم شکست، صحنه این پیروزی به این نگاره اضافه شد. هرودت در کتاب چهارم خود همچنین از عملیات جنگی داریوش علیه سکاها در 512 پ.م و عقب نشینی داریوش یکم به دلیل خستگی سپاهش از دنبال کردن سکاها در سرتاسر استپ های شمال دریای سیاه، گزارش می دهد. این پژوهش در پی آن است تا به ارزیابی حضور سکاها در دوران دو تن از شاهنشاهان هخامنشی (کورش دوم و داریوش یکم) بپردازد و روشن نماید که آیا این اقوام در زمان این دو شاه تحت انقیاد این شاهنشاهی بوده اند؟ این پژوهش براین فرضیه استوار است که کورش و داریوش هخامنشی توانسته بودند با لشکرکشی های خود دسته شرقی سکاها (سکاهای هوم نوش و تیزخود) را تحت انقیاد خود درآورند و دسته غربی سکاها علی رغم لشکرکشی داریوش به سرزمین آنها، هیچگاه مطیع شاهنشاهی نبوده اند.

جغرافیا دانش دریافتن روابط و وابستگی های میان عوامل محیطی یعنی زمان و مکان، و اشکال گوناگون زندگی بشر در بستر تاریخ است. همانند جغرافی دانان، مورخان نیز موضوعاتی همچون وضعیت و موقعیت طبیعی زمین، مرزها و نوع راه ها و ... را مورد مطالعه قرار داده اند که همه از عوامل تاثیرگذار زندگی بشر در طول زمان و در بستر تاریخ هستند. همچنین آنان اهمیت یک منطقه را به لحاظ نظامی، اقتصادی، اجتماعی، مذهبی و ... در طول تاریخ شناسایی می کنند. جغرافی دانان و مورخان نخستین اسلامی گزارش های ارزشمندی درباره ساخت و موقعیت شهرهای اسلامی داده اند؛ از جمله منصوره (Mansora) که بعد از فتح سند ساخته شده و از شهرهای مهم قرون نخستین به شمار می رود. اینکه موقعیت جغرافیایی منصوره کجا بوده و چه کارکردهای سیاسی ای در سند داشته است، مسئله ای است که ما را به بررسی جغرافیای تاریخی منصوره با تمام توصیفات در این مقاله کشانده است.