پژوهش در تاریخ

تاریخ نویسی ایران در عصر قاجار، حوزه ای است که به رغم اهمیت آن، تا کنون مورد پژوهش های شایسته و همه جانبه ای قرار نگرفته است. این خلأ به ویژه در مورد تاریخ نویسی شاهزادگان قاجاری بیشتر دیده می شود. محمود میرزا یکی از این شاهزادگان قاجاری بود که چندین متن تاریخی را به رشته تحریر درآورد. این مقاله قصد دارد علاوه بر شناخت ویژگی های تاریخ نویسی او در زمینه تکنیک(نقشه) تألیف و هدف تالیفِ دو کتاب تاریخ صاحبقرانی و اخبار محمدی، جایگاه او را در میان تاریخ نویسان دوره نخست قاجاریه و شاهزادگان قاجاری بشناسد. روش این پژوهش بر اساس واکاوی، نحوه چینش و تنظیمِ گزارش های تاریخیِ متون محمودمیرزا و نیز مقایسه دیباچه ها و گزارش های آن دو با متون تاریخی معاصر و چند متن از دیگر شاهزادگان قاجار است.نتیجه نشان داد محمودمیرزا در تنظیم دیباچه ها، از دو کتاب احسن التواریخِ ساروی و مآثر سلطانیه ی دنبلی به یک میزان الگوبرداری کرده است. قصد ظاهری و اولیه ی محمود میرزا در هر دو متن، نگارش دو اثر تاریخی به سبک و شیوه ساده نویسی و به دور از مغلق نویسی است که چندان موفق نبود. هدف مهم تر وی، مشروعیت سازی برای خاندان قاجاریه و پادشاه وقت آن، فتحعلیشاه است که این امر به ویژه در واکنش نویسنده به شکست سنگین حکومت قاجار از دولت روسیه دیده می شود. با این وجود، شیوه های مشروعیت سازی در این دو متن، متفاوت از هم انجام شده است. 

هدف این پژوهش عبارت است ازبررسی جایگاه نگارش زنان در مطبوعات مشروطه به ویژه روزنامه ایران نو. روزنامه ای با رویکرد دموکرات در دوره مشروطه، که با چاپ مطالبی که دارای محتوای  برابری و توجه به حقوق اجتماعی زنان بوده است، زمینه را برای مطرح کردن بیشتر و دقیق تر مطالبات اجتماعی و سیاسی زنان هموارتر ساخت. در تاریخ ایران ، عصر قاجار و در آن، دوره مشروطه را می توان به عنوان نقطه گاه آغازین حضور اجتماعی زن در جامعه معرفی کرد . دوره ای که زن به مطرح کردن درخواست های اجتماعی مانند سوادآموزی، تلاش برای مشارکت سیاسی و اقتصادی، ایجاد انجمن های زنان، ایجاد مطبوعات و حق رأی می پردازند. این پژوهش به روش اسنادی و با استفاده از دو تکنیک تحلیل محتوا و بافت موفعیت کلمات، با تأکید بر دو نامه از زنان به صورت مقایسه ای از روزنامه ایران نو به عنوان یکی از مطبوعات مدافع حقوق زنان، گردآوری شده است. این تحقیق به ثمر رسیدن تلاش اجتماعی زن و احقاق حقوق اجتماعی آنان بعد از یک دهه تلاش  را نشان می دهد.     

همزمان با شکل گیری دولت صفویه و برقراری ارتباطات گسترده با دولت های فرنگی، باب مراودات و داد و ستدهای سیاسی و نظامی با مغرب زمین رو به فزونی گذاشت. با افزایش این ارتباطات به تدریج گروههای متعددی در قالب نمایندگان سیاسی، هیأت های مذهبی و بازرگانی راهی ایران شدند. در این میان هیأت های مبلغین مذهبی نقشی قابل توجه و کارکردی چندگانه داشتند. این گروه ها از فرقه های مختلف کاتولیک بودند و تحت حمایت پاپ و پادشاهان کاتولیک در راستای منافع مذهبی و سیاسی آنان فعالیت می کردند. در نوشتار حاضر سعی بر آن است با نگاهی تحلیلی و با استفاده از گزاش های مربوط به حضور و فعالیت مبلغان در ایران، سفرنامه ها، مجموعه اسناد و کتابهای تاریخی و پژوهشی به بررسی و چگونگی حضور مبلغان مسیحی و فعالیت آن ها در عرصه سیاسی و تجاری ایران پرداخته می شود. مقاله همچنین فعالیت برخی از مبلغین مسیحی در دربار و نقش آنها در سیاست خارجی عصر صفوی را نیز مورد توجه قرار می دهد. بر این اساس، یافته های پژوهش حاکی از آن است، ارسال گروه های مذهبی، تحت حمایت پاپ و پادشاهان کاتولیک اروپایی و در راستای منافع مذهبی و سیاسی آنان صورت می گرفت. چناچه حضور و فعالیت مبلغان مذهبی در عصر صفویه از همان ابتدا با فعالیت های سیاسی و تجاری همراه بود.

با وفات آیت الله بروجردی مرجعیت شیعه دچار تکثر شد. تصور حاکمیت این بود که کثرت مراجع تقلید از قدرت، نفوذ و بالتبع ایستادگی آنان خواهد کاست، اما بر خلاف این گمان از آغاز دهه چهل تا طرح کاپیتولاسیون مجتهدین طراز اول به پیشقدمی امام خمینی (ره) در برابر برنامه های خلاف قانون و شرع حاکمیت ایستادگی کردند که بارزترین آنها اصلاحات ارضی و انجمن های ایالتی و ولایتی بود. مسأله اصلی پژوهش چگونگی مواجهه مراجع تقلید شیعه با طرح کاپیتولاسیون است و چرایی این نکته که اتحاد سابق مراجع در زمان طرح لایحه کاپیتولاسیون تکرار نشد و در مقابل، آنان با یک اقدام تقریبا هماهنگ نسبت به تبعید امام خمینی (ره) واکنش نشان داده و با اقداماتی که به عمل آوردند، زمینه ساز اقامت ایشان در نجف اشرف شدند. مدعای پژوهش این است که اگرچه مرام و مسلک سیاسی متفاوت علما و همچنین سیاست سخت حاکمیت در برخورد با مردم و به ویژه حمله به فیضیه سبب عدم اتحاد و جدایی مراجع تقلید شد اما تبعید امام خمینی (ره) بار دیگر زمینه همکاری و اتخاذ تصمیم واحد از سوی آنان با هدف حفظ جایگاه و اعتبار روحانیت شیعه در برابر حاکمیت را فراهم آورد. این پژوهش به روش توصیفی تحلیلی متکی به اسناد و مدارک دست اول تاریخی به واکاوی این مسئله پرداخته است.

نوشتار پیش رو با طرح این پرسش که علل و دلایل اختلاف های سرزمینی و مرزی در  میان کشورهای جنوبی خلیج فارس چیست؟ تلاش دارد با بهره گیری از روش توصیفی فرآیندی به این مهم بپردازد که در کشورهای حاشیه خلیج فارس مرز مفهومی بیگانه است و سرحدات بسیاری از کشورهای این منطقه به وسیله مناطق مرزی و نه خطوط مرزی مشخص می شوند.در خصوص مشخص نبودن دقیق مرزها در کشورهای حاشیه خلیج فارس می توان به مواردی نظیر کوچ قبایل، وجود صحراهای خشک و بی آب و علف، عدم اکتشافات نفتی اشاره کرد. عامل دیگری که علاوه بر مسائل محدودیت های جغرافیایی و یا اختلاف های میان منطقه ای در روابط میان کشورهای منطقه تاثیرگذار است، وجود منبع حیاتی نفت است که یکی عوامل اصلی در اختلاف و درگیری میان کشورها قلمداد می شود. حدود دو سوم ذخایر اثبات شده نفت و یک سوم ذخایر گاز طبیعی جهان در اختیار کشورهای خلیج فارس قرار دارد. هرچند وجود همین عامل یعنی نفت سبب شده تا کشورهای این منطقه برای تعیین حدود با یکدیگر وارد مذاکره شوند. به عبارت دیگر تا قبل از این که منابع عظیم زیرزمینی در بستر و زیر بستر خلیج فارس کشف شود، عملاً اختلاف های سرزمینی بین این کشورها مطرح نبود با آشکار شدن این حقیقت بود که اختلافات سرزمینی بین این کشورها بر سر تحدید حدود مناطق دریایی و حوزه های نفتی مشترک بین تمامی هشت کشور حاشیه خلیج فارس پدید آمد. البته دخالت ها و اعمال نفوذهای کشورهای استعماری بویژه بریتانیا در شکل گیری و تداوم این اختلافات موثر بوده است. همچنین به دلیل بافت جمعیتی مردم ساکن سرزمین های خلیج فارس و به خصوص سواحل جنوب این پهنه آبی عملاٌ مرزبندی های سیاسی تا اواخر قرن هجده میلادی در این منطقه به شیوه رایج در دیگر نقاط دنیا شکل نگرفته بود. به هر رو، مرزهای بین برخی از کشورهای منطقه مانند امارات متحده عربی با عربستان سعودی، عمان با عربستان سعودی، عمان با یمن و امارات متحده عربی با عمان به علت وجود ادعاهای ارضی، سیاست های توسعه طلبانه و هزینه های زیاد مربوط به علامت گذاری تاکنون بر روی زمین علامت گذاری نشده اند. بنابراین، این نوشتار بر آن است تا با بررسی و مطالعه تحولات صورت گرفته در موضوع مرز و سرزمین مابین کشورهای حاشیه ای خلیج فارس طی سالهای 1995 -2012م/1374-1391ش ، علل و دلایل اختلاف های سرزمینی و مرزی کشورهای جنوبی خلیج فارس را در قالب توصیفی فرایندی، واکاوی نماید.

موضوع این مقاله شناخت شیخ احمد عارف الزین (1883-1960م)، شخصیت برجسته شیعی در جبل عامل (جنوب لبنان امروزی)، است. او در شرایط سخت لبنان در زمان حاکمیت عثمانی ها (و سپس، فرانسوی ها) نقش مهمی در تاریخ این کشور، به خصوص جبل عامل، و نهضت در این منطقه داشته است.مقاله با پرداختن به جوانی الزین و فعالیت های اجتماعی او (مانند افتتاح مدارس، تاسیس انجمن ها و تشکل ها، که در حوزه های اجتماعی و فرهنگی نقش فعال داشتند)آغاز می شود. با پرداختن به فعالیت های روزنامه نگاری او، از نوشتن در روزنامه ها و مجلات عربی تا انتشار روزنامه جبل عامل و مجله العرفان، همچنین فعالیت های تاریخی اش، از جمله تالیف کتاب تاریخ صیدا و نوشتن ده ها مقاله تاریخی، که در آن ها به ملی گرایی دعوت می کند، ادامه می یابد و با بررسی فعالیت سیاسی الزین و نقش او در مبارزه با فساد، همکاری اش در کنفرانس های متعدد با موضوع وحدت سوریه و  نپذیرفتن قیمومت، که موجب دستگیری اش شد، پایان می گیرد.مقاله به ویژه می پردازد به اندیشه الزین درباره زبان عربی و تاکید او بر میزان اهمیت و کارکرد زبان در محافظت از ملت عرب و هویتشان؛ همچنین نظریات او درباره تعلیم و تربیت را روشن می کند، چراکه در نظر او تعلیم و تربیت تنها شیوه صحیح پیشرفت، برتری جستن، و آزادی هر ملت است. الزین تعلیم زنان را مقدم بر مردان می دانست. این مقاله همچنین به توضیح آراء دینی او بیان می پردازد. او دین را برای حفظ ساختار و جلوگیری از فساد ضروری می دانست، اما ایمان داشت که انسان ها، فارغ از دین و نژاد و سرزمینشان، با هم برادرند. در این مقاله به تالیفات الزین نیز پرداخته می شود. او دو کتاب تاریخی و یک رمان عاشقانه کوتاه نوشت؛ در انتشار چندین کتاب نیز همکاری داشت و دو کتاب مهم و فرهنگی کهن را تصحیح کرد، با این حال مهمترین کار او نشر مجله العرفان بود. به واسطه همین مجله، او را در بسیاری از زمینه ها از پیشگامان نهضت در جبل عامل به شمار می آورند.

سلفیه جریانی است که در جهان اسلام ذهن افراد بسیاری را درگیر خود کرده است. این جریان دارای تعالیم و ویژگی هایی است که همواره سعی کرده پایبندی خود به آن را حفظ کند. اما تحت شرایطی خاص رهبران این گروه یا احزابی که منتسب به این جریان هستند، تا حدودی از این تعالیم دچار انحراف شده اند. نمونه آشکار، جریان سلفیه در مصر می باشد که با ورود به عرصه سیاسی تغییراتی را تجربه کرد و با عدول از برخی اصول مسلم خود، انعطاف پذیری قابل توجهی با شرایط سیاسی از خود نشان داد.