پژوهش های تاریخی

کمبود منابع در حوزه تاریخ اجتماعی ایران و به ویژه قفقاز، آگاهی تاریخی ما را محدود کرده است. در این میان، با توجه به جایگاه برجسته ای که اسناد در بین منابع مکتوب دارند، تکیه گاه مناسبی برای پژوهش های تاریخی محسوب می شوند و تکمیل یافته های تاریخی مورخان، ارزش تحقیقی و استنادی را به آنها می بخشد. قفقاز از دوره باستان تاکنون، به علت موقعیت راهبردی، مورد توجه حکومت های ایران و حتی فرامنطقهای قرار گرفته است. ظرفیت ها و پتانسیل های متنوع تجاری منطقه قفقاز، بستر مناسبی را برای رونق اقتصادی این ناحیه مهیا کرده است. در پژوهش حاضر سعی بر آن است تا پس از معرفی اجمالی نسخ خطی دفاتر تحریر عثمانی در دو مقطع «1001 تا 1003 ق و 1142 تا 1143.ق/ 1595 – 1593 م و 1733 - 1732 م»، بر اساس نسخ خطی منحصربه فرد «لوای گنجه»، اوضاع اجتماعی و اقتصادی ایالت گنجه و قراباغ بررسی شود. مقاله به صورت توصیفی - تحلیلی سازمان یافته است، بر اساس دستاوردهای پژوهش، نوع تقسیم ایالات به نواحی مختلف جمعیت شناسی، میزان و انواع مالیات ها، تولیدات کشاورزی، ترکیب قومی، انواع فعالیت های اقتصادی، میزان درآمد مالیاتی و سیر تحولات سیاسی منطقه، در مقاطع مختلف مشخص و تا حد امکان علل اقتصادی و اجتماعی مهاجرت ها و تغییرات اجتماعی تشریح شده است.

عمل به سنت وقف، از دوره ایلخانان گسترش چشمگیری یافت. یکی از نهادهایی که در دوران مزبور، به اقتضای عصر و نسل مورد توجه حاکمان و مردم عادی قرار گرفت و از موقوفات فراوانی بهره مند شد، نهاد تصوف به ویژه طریقت شریعت محور صفوی بود که به سبب نفوذ و محبوبیت شیوخ، اقشار مختلف جامعه با نیات متفاوت، موقوفات متنوعی را تقدیم آن می کردند. این موقوفات تأثیرات مهمی در تثبیت و توسعه همه جانبه طریقت و نیز کارکردهای اجتماعی، اقتصادی ویژه ای داشته است. سؤال اساسی مقاله حاضر، بررسی ابعاد وقف در طریقت صفوی از ایلخانان تا برآمدن صفویه است که با شیوه مطالعه اسنادی نسخه خطی منحصر به فرد صریح الملک عبدی بیگ شیرازی (م977ق)، اطلاعات واقفان، موقوفات و درآمدها استخراج شده است. بررسی ها نشان می دهد هم زمان با گسترش نفوذ معنوی طریقت، شبکه اقتصادی منسجم و گسترده ای نیز برای جذب کمک های مالی، برنامه ریزی شد تا این حجم از درآمدها که بیشتر از طریق وقف کسب می شد، در جهت ارتقای توان اقتصادی طریقت، سامان دهی شود. همچنین مشایخ صفوی با تثبیت و توسعه موقوفات و ارائه خدمات اجتماعی، ضمن تحکیم جایگاه مردمی با نفوذ به عرصه سیاسی، با توسعه خدمات موقوفات، تلاش مضاعفی را برای کسب قدرت به عمل آوردند. نگارنده در مقاله حاضر با تکیه بر روش توصیفی تحلیلی، موضوع را بررسی کرده است.

اپاردیان در زمره قبایل حاضر در الوس جغتای بوده اند که در عرصه سیاسی و نظامی آن سامان، نقش آفرینی کرده اند. آنان به دو بخش مستقل و به دو ناحیه غربی و شرقی تقسیم می شدند. سیر تاریخی این قبیله نشان می دهد اپاردیان هر دو ناحیه، با نزدیک شدن به انتهای حکومت تیموریان، اهمیت سیاسی خود را به تدریج از دست دادند. اپاردیان غربی به دلایل مختلف در زمان تیمور، انزوای کامل را در پیش گرفت و اپاردیان شرقی در زمان تیمور، کاملاً وفادارانه به تیمور خدمت کردند؛ اما پیشامدهای پس از تیمور سبب شد آنان نیز به تدریج راه اپاردیان غربی را طی کنند و به علل مختلف بیرونی و درونی، از اهمیت سیاسی شان کاسته شود. پژوهش حاضر با تکیه بر روش توصیفی-تحلیلی، در صدد پاسخ به این پرسش است که چه عواملی سبب انزوای سیاسی اپاردیان در حکومت تیموریان شده است؟ یافته های پژوهش نشان می دهند عوامل بیرونی و درونی متعددی در انزوای اپاردیان نقش داشته اند. عوامل بیرونی، عواملی اند که وقوع آنها به نوعی جبر زمانه بوده است و آنان نقشی در وقوع آ نها نداشته اند و تنها تدابیر مناسبی را در جهت منافعشان اتخاذ می کردند؛ اما برعکس، مسئولیت مستقیم عوامل درونی انزوا، بر عهده خودشان بوده است.

در عصر قاجار، شکار و شکارگری یکی از شیوه های متداول تفریح و سرگرمی محسوب می شد. در این دوره، شاه و اعضای خاندانش و حکام برخی مناطق، علاقه فراوانی به صید داشتند و به شیوه های متنوعی شکار می کردند. در این میان شکار با قوش، جایگاه ویژه ای در گذراندن اوقات درباریان و اعیان، به خصوص در عصر ناصرالدین شاه قاجار داشت. در این پژوهش به روش توصیفی - تحلیلی، به دنبال پاسخگویی به این پرسشیم که شکار با قوش، چه جایگاه و کارکردی (فردی و اجتماعی) در دوره قاجار داشت؟ یافته های پژوهش نشان می دهد قوش های شکاری در عصر قاجار، گونه های مختلفی داشتند و به راحتی قابلیت دسترسی نداشتند؛ به همین علت کسانی که با صرف هزینه های زیاد، قادر به تهیه پرندگان شکاری بودند، با استخدام قوشچی های ماهر، آنها را برای انواع شکار در شکارگاه مهیا می کردند. به دلیل هزینه های گزاف و سختی های مربوط به تعلیم و نگهداری از قوش، این شیوه شکار به یکی از سخت ترین شیوه های شکار تبدیل شده بود و تنها پادشاهان، حکام و شاهزادگان به طور گسترده، قادر به انجام این نوع شکار بودند. شکار با قوش در راستای اهدافی همچون تفریح و سرگرمی و نمایش بزرگی و مهارت فردی در شکار به کار گرفته می شد.

مناسبات عشیره ای و ساختارهای تاریخی قدرت و مرز در عمان متصالح ( امارات متحده عربی) در دو سده 13 و 14هجری/19 و 20 میلادی تا تأسیس امارات متحده عربی در 1971 میلادی، نقش تعیین کننده ای در شناخت هویت تاریخی شیخ نشین های خلیج فارس دارد. شرایط خاص جغرافیایی این منطقه، این وضعیت خاص اجتماعی را برای آن رقم زده است. اهمیت موضوع، نقش مناسبات عشیره ای در ترسیم مرزهای قدرت و سیاست در امارات متحده عربی، به واسطه نقش آن در فهم ماهیت تاریخ تحولات سواحل جنوبی خلیج فارس طی یک سده اخیر دارد. از جهت دیگر، پیچیدگی سیاسی مرزها ناشی از روابط میان نظام های عشیره ای و فرهنگ بدوی حاکم بر بخش مهمی از مناطق ساحلی و درونی، بر اهمیت موضوع نقش مناسبات عشیره ای در فرایند ساخت قدرت و مرزهای سیاسی این منطقه طی دو سده اخیر افزوده است. عوامل تعیین کننده روابط عشیره ای، ساختار سنتی روابط و تحولات درونی عمان متصالح نشان می دهد که در کنار سیاست های استعماری، پیوندهای عشیره ای و توان شیوخ در توسعه این گونه پیوندهای تعیین کننده محدوده نفوذ آنان در دوران شکل گیری مرزهای سیاسی بوده است. موضوع امنیت و منافع یا نیازهای عشیره ای، نقش تعیین کننده ای در ترسیم جایگاه شیوخ داشته است. این وضع تا اواخر سده 20م ادامه داشت که مفهوم مرز و ملت برای نخستین بار مطرح شد . این مقاله با رویکردی تحلیلی و با روش مطالعات کتابخانه ای، به دنبال پاسخ به این پرسش اساسی است که روابط عشیره ای و سازوکار قدرت شیوخ، چه جایگاهی در تغییرات ساختاری و تحولات تاریخی منتهی به شکل گیری امارات متحده عربی داشته است؟ در این میان با بررسی شواهد موجود، مجموع عوامل جغرافیایی و انسانی و تحولات تاریخی سده 13ق/19م را باید در فهم تحولات منتهی به قدرت یابی بنی یاس در امارات متحده، مد نظر قرار داد.

روزنامه از پدیده های نوینی بود که نخستین بار در ایرانِ روزگار قاجار پدید آمد. جنبش مشروطه، نقطه عطفی در تاریخ روزنامه نگاری ایرانیان بود، چنان که پس از اعلان فرمان مشروطیت (14جمادی الثانی 1324ه .ق)، چاپ روزنامه در بسیاری از شهرهای ایران، روند رو به رشدی را شاهد بود. روزنامه های عصر قاجار، از جنبه های گوناگونی بررسی می شوند؛ یکی از جنبه های مزبور، پدیده «تبلیغات» در آنهاست که بیشتر ذیل عنوان «اعلان» ظاهر می شد. در پژوهش حاضر تلاش شده است تا «روزنامه انجمن تبریز»، که یکی از مهم ترین نشریات صدر مشروطه بود، ازنظر تبلیغات ارزیابی و به این پرسش بنیادین پاسخ داده شود که اعلان های روزنامه انجمن تبریز و یا داده هایی که صبغه تبلیغاتی دارند، چه آگاهی هایی را از حیات اجتماعی و اقتصادی تبریز عصر مشروطه ارائه می دهند؟ برای پیشبرد تحقیق حاضر، ترکیبی از روش های کمی و کیفی مدنظر نگارنده بوده است، در مرحله گردآوری و توصیف داده ها، روش پژوهش کیفی و در ارزیابی آماری داده ها، روش پژوهش کمی از نوع آماری استفاده شده است. به این ترتیب رویکرد پژوهش حاضر به مسئله تبلیغات، یک رویکرد توصیفی-تحلیلی خواهد بود. با ارزیابی داده های موجود، این نتیجه حاصل می شود که تبلیغات روزنامه انجمن تبریز سوای شناساندن برخی جنبه های مغفول اجتماعی و اقتصادی جامعه تبریز آن روزگار، بارقه هایی از گرایش های ملی گرایانه نوین و ترغیب به اتخاذ کنش جمعی را در زمینه هایی چون پشتیبانی از کالاهای داخلی و تحریم کالاهای خارجی به نمایش می گذارند.