پژوهش های تاریخی

خاندان کنگرلو از حکمرانان محلی منطقه قفقاز بودند که متعاقب مرگ نادرشاه افشار در نخجوان قدرت یافتند. این خاندان تیره ای از ایل استاجلو بود و نخجوان از دوره حکمرانی شاه عباس اول صفوی، به یورت و مسکن آنان تبدیل شد. کنگرلوها جزء حکمرانان محلی ضعیف قفقاز محسوب می شدند و قلمرو آنان پیوسته به سبب نزاع و رقابت درون خاندانی، مورد مداخله و تجاوز دیگر حکام محلی قرار می گرفت. در آستانه تشکیل دولت قاجار، حکمرانی این خاندان با کلبعلی خان کنگرلو نخجوانی (حک:1202-1211ق./1788-1797م.) بود. این پژوهش درصدد پاسخ به این سؤالات است: کلبعلی خان کنگرلو از اتخاذ سیاست همراهی با آقامحمدخان قاجار چه اهدافی داشت؟ چه عواملی در امتناع او از ادامه سیاست هم گرایی با حکومت ایران تأثیرگذار بود؟ این پژوهش بر آن است تا با تکیه بر نسخ خطی فارسی، اسناد آرشیو چاپی عثمانی و منابع تاریخ نگاری ایرانی و روسی، با روش توصیفی-تحلیلی، موضوع مدنظر را واکاوی کند. بررسی مواضع کلبعلی خان کنگرلو در برخورد با آقامحمدخان قاجار و شناخت سیاست های او در مناسبات با حکومت جدید قاجار از مسائل این تحقیق است. یافته های پژوهش حاکی از آن است که حفظ اصل حکمرانی مستقل خاندان کنگرلو، به مدد قدرت برتر و نداشتن شناخت از ماهیت حکومت جدید قاجار، اساس مناسبات هم گرایی او را تشکیل می داد. در مقابل، شناخت نسبی از سرشت رفتار سیاسی خان قاجار در برخورد خشن با مخالفان در قراباغ و گرجستان و پیشگیری از حذف حکمرانی خاندان کنگرلو از سوی آقامحمدخان قاجار، زمینه تغییر موضع او به قدرت برتر جدید یعنی روس ها را فراهم آورد.

پیرو قرائت های صورت گرفته از ترجمه متون نوآشوری، نظر بر این است که برای نخستین بار در سده نهم پیش از میلاد و در گزارشی از شلمانسر سوم، به مردمانی با نام «اتحادیه ای از بیست وهفت شهریار پَرسواَ» اشاره شده است. برخی اهالی، این هویت سیاسی را نیاکان پارسیان در سده های بعدی می دانند و گروهی نیز قائل به برقراری چنین رابطه نیانواده ای میان آن دو جمعیت نیستند. از طرفی در تحلیل فرهنگ و تاریخ نگاری ملت های تاریخی، باستان شناسی اساطیر بخش جدایی ناپذیر به شمار می آید؛ پس آن می تواند در تحلیل داده های اساطیری و شبه تاریخی و تطبیق نتایج این تحلیل ها با واقعیت های تاریخی باستان شناختی راه حلی مناسب برشمرده شود. این امکان وجود دارد که مجموعه اطلاعاتی که نویسندگان یونانی زبان از چیستی هویت نام پارس (Πέρσíς) و پارسیان (Πέρσαι) ارائه کرده اند، یکی از این داده های نخستین برای پژوهش های باستان شناسی اساطیر لحاظ شود. در این مقاله و براساس مؤلفه های رویکرد یادشده از مطالعات باستان شناختی، امکان برخورد با مدارک کهن تری از هویت و حضور نیاکان پارسی یا اهالی پَرسواَ بررسی شده است. مطالعه پیش رو نشان می دهد می توان راهکاری پیشنهاد کرد که میان داده های اساطیری منابع مکتوب و آن گروه از اطلاعات نوشتاری که از پژوهش های باستا ن شناختی به دست آمده اند، ارتباطی برقرار کرد و از این روش، ردپای کهن تری از حضور پارسیان به دست آورد. اینکه عوامل مطالعه شده دارای صورت اساطیری، ولی درون مایه قیاسی تاریخی و انطباق پذیر با متون آشوری اند و این گونه دست یافتن به جغرافیای خاستگاه یک جمعیت تاریخی امکان پذیر می شود، اساس این مطالعه است؛ همچنین پیش از ورود به تحلیل داده ها، نظریه های دوگانه موجود و رایج درباره هویت تباری اهالی پَرسواَ بررسی شده است؛ سپس پیرو داده های موضوع بحث، ردپای تاریخی نیاکان محتمل برای مردمان پَرسواَ پیگیری و تحلیل شده است.

فعالیت های اقتصادی مسلمانان در سده های نخستین اسلامی در قالب نظام اقتصادی اسلام، که به جهش تولید و خلق ثروت انجامید، یکی از عوامل اصلی شکل گیری و توسعه تمدن اسلامی بوده است. در تدوین این نظام اقتصادی، شخصیت های مختلف و ازجمله امام علی (ع) نقش محوری داشته اند. امام علی (ع) در دوران خلافت، توانست مجموعه ای از اصلاحات به هم پیوسته اقتصادی را به اجرا گذارد و مُدلی ناب از نظام سازی اقتصادی را عرضه کند. هدف امام (ع)، استقرار عدالت و کسب رفاه برای بیشتر مردم با ریشه کنی فقر، فساد و تبعیض بوده است. در این مقاله کوشش شده است که به روش توصیفی- تحلیلی، تأثیر اندیشه و عملکرد اقتصادی امام علی (ع) بر توسعه تمدن اسلامی و به ویژه در تمدن سازی حکومت های شیعی، بررسی شود. یافته پژوهش نشان داده اندیشه و عملکرد اقتصادی امام (ع) در زمینه هایی همچون: عدالت اقتصادی، نوآوری اقتصادی، تبیین فقه اقتصادی، سازندگی و آبادانی و توسعه وقف بر توسعه تمدن اسلامی تأثیر داشته است. پیشنهادهای نوآورانه اقتصادی امام (ع)، در دوره خلفای نخستین و در دوران خلافت (40-35 ق)، اثر فزاینده ای در انضباط اداری و مالی مسلمانان، افزایش تولید، هویت دادن به حکومت اسلامی و تأمین امنیت تجار داشته است. امام (ع) جامع ترین نظرها را در زمینه فقه اقتصادی ارائه کرده و نظرهای ایشان نقش محوری در رسمیت دادن به فعالیت های اقتصادی مسلمانان داشته است. ازطرفی حکومت های علویان طبرستان، فاطمیان و زیدیان یمن، از آرای فقهی امام (ع) در زمینه فقه اقتصادی استفاده کرده اند. اهتمام امام (ع) در زمینه آبادانی و توسعه وقف، باعث تأمین نیازهای محرومان، ایجاد اشتغال، رایج شدن فرهنگ کار و تلاش در بین مردم و شکل گیری نظام وقف شده است. همچنین حکومت های ادریسیان، علویان طبرستان و زیدیان یمن، با الگوپذیری از گفتمان عدالت خواهانه امام (ع)، به نظام سازی اقتصادی پرداخته اند که پیامد آن، ممانعت از تبعیض، تعدیل مالیات ها، فقرزدایی و رونق تولید بوده است.

ایران با پیشینه فرهنگی و تمدنی غنی، همیشه با فرهنگ ها تعامل داشته و تأثیر بسزایی بر سرزمین ها، فرهنگ ها و تمدن های دیگر گذاشته است. در همین راستا آداب و سنن ایرانی به شیوه های گوناگون بر فرهنگ، سنن و آداب اعراب تأثیرگذار بوده است. بنابراین این پژوهش با رویکرد توصیفی-تحلیلی، مبتنی بر داده های کتابخانه ای و براساس مفهوم اشاعه فرهنگی ویلهم اشمیت، در پی یافتن پاسخی به این سؤال است که چگونه اعراب، آداب ایرانی را اقتباس و تحت تأثیر آداب و سنن ایرانی به ویژه در حوزه تفریح و سرگرمی، خوراک و پوشاک قرار گرفتند؟ یافته های این پژوهش نشان می دهد غنای فرهنگ ایرانی، مجاورت جغرافیایی، مراوده دیوانی و گاهی جنگ باعث می شود اعراب به طور عام و خلفا به طور خاص مواردی ازجمله، تفریح، خوراک و پوشاک را از آداب و سنن ایرانیان اقتباس کنند. این اشاعه فرهنگی که همراه با ارتباط و تمایل بود، به تدریج باعث می شد که آداب و سنن جدید جایگزین آداب و سنن قدیمی تر شود و ممکن بود عناصر مفید فرهنگ وام گیرنده نیز از بین برود و فرهنگ اقتباس کننده، قوت فرهنگ غالب را اقتباس و ضعف خود را اصلاح کند.

مُرابِطون یکی از دولت های مهم اسلامی در قرن پنجم قمری/یازدهم میلادی بود که علاوه بر مغرب، در اندلس نیز حاکمیت یافت. گسست قدرت پس از امویان و استقرار دولت های ملوک الطوایفی در اندلس، وضعیت بی ثباتی ایجاد کرده بود و این امر، فرصتی برای مرابطون به وجود آورد. حضور در اندلس مستلزم تقویت قدرت و ساختار نظام مشروعیت برای بربرهای صنهاجی مغرب بود. آنها با برتری بر قبایل مختلف مغرب و ایجاد مفهوم جهاد، قدرت سیاسی ساختند و با استمداد از اندیشه مالکی و انتخاب لقب امیرالمسلمین و جهاد با مسیحیان، پیکربندی مشروعیت خویش را شکل دادند؛ از این رو پژوهش حاضر با رویکردی تحلیلی و با تأکید منابع، تلاش می کند به این پرسش پاسخ دهد: با توجه به اوضاع اندلس در قرن پنجم قمری، چه عواملی باعث شکل گیری ساختار قدرت و نظام مشروعیت مرابطون شد؟ یافته های پژوهش از آن حکایت دارد که مرابطون در مرحله ابتدایی، از ظرفیت های مغرب برای هژمونی قدرت و ساختار مشروعیت سود جستند و حاکمیت خویش را تثبیت کردند؛ سپس با در پیش گرفتن مفهوم جهاد در برابر مسیحیان و استمداد از فقهای مالکی، خود را به اندلس رساندند و از گسست قدرت سیاسی امرای ملوک الطوایفی بیشترین استفاده را بردند و اندلس را به حوزه تصرف خود درآوردند.

مسئله وقف یکی از مسائل مهم تاریخ ایران دوران اسلامی است. این اهمیت ناشی از تأثیر و تأثر آن بر جنبه های مختلف مذهبی، سیاسی، اجتماعی و اقتصادی است. از این رو در تاریخ ایران همواره حکومت ها درصدد مداخله در امور اوقاف برآمدند، حکومت پهلوی اول نیز از این قاعده مستثنی نبود. این حکومت در امور اوقاف همانند دیگر عرصه ها و ساخت های سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی ایران بازمانده از عصر قاجار، دست به تغییرات اساسی زد و درصدد سازماندهی ساختار اوقاف و میراث بازمانده از دوره قاجار برآمد. بر این اساس این پژوهش درصدد است تا با استفاده از روش تحقیق تاریخی و به کارگیری اسناد و مدارک آرشیوی، نشریات و دیگر منابع تاریخی این پرسش را طرح کند و به آن پاسخ دهد که سازماندهی امور اوقاف در عصر پهلوی اول چگونه صورت گرفت و اهداف آموزشی آن چه بود؟ یافته های تحقیق نشان می دهد حکومت پهلوی طی یک روند ده ساله ازطریق وضع قوانین جدید، موفق به سازماندهی اوقاف و ایجاد تغییرات در آن حوزه با هدف توسعه کمی و کیفی نظام آموزشی کشور شد. این هدف با به کارگیری اوقاف و صرف عواید حاصل از اوقاف در حوزه های ساختمانی (ساخت بنا های آموزشی)، معارفی (ترویج آموزش و تأمین منابع آموزشی) و طبعی ( نشر کتاب) محقق شد.