زبان و زبانشناسی

هدف این مقاله بررسی شباهت حروف الفبای فارسی و تأثیر آن بر رخ دادن خطای دیداری هنگام خواندن و استخراج ماتریس ابهام برای حروف با رویکردی واج شناختی است. ارائه دسته بندی جدیدی از الفبا مبتنی بر شباهت حروف، می تواند به کنترل خطاهای خواندن ناشی از شباهت حروف، کمک کند. با استفاده از نرم افزار ای-پرایم و روش «انتخاب اجباری تناوب دوتایی» آزمایشی متناسب با دستگاه خط و واج شناسی زبان فارسی طراحی شد. 55 جفت کمینه نوشتاری متناسب با آزمون انتخاب شد. به شرکت کنندگان رشته همخوان-واکه ابتدای محرک ثانویه به عنوان پیش نمایش و سپس کلمه هدف و پس نمایش عرضه شد. در پایان، کلمه هدف و محرک ثانویه به نمایش درآمدند تا تشخیص کلمه هدف توسط شرکت کنندگان اندازه گیری شود. با بررسیِ همزمانِ درک دیداری و واجیِ شرکت کنندگان، یافته های آماری نشان دادند که کلمات دارای حروف شبیه در مقایسه با کلمات دارای حروف غیرشبیه بیشتر اشتباه می شوند.

در این مقاله، به ساختار جملات پیچیده در زبان فارسی می پردازیم. جملاتی که از یک بندِ اصلی و یک یا چند بند پیرو تشکیل شده اند. در این جملات به دنبال آن هستیم تا ترتیبِ چینشِ بندهای قیدی را نسبت به بند اصلی بررسی کنیم و درنهایت ترتیبی را در وضعیت بی نشان ارائه کنیم. بندهای قیدی به دو نوعِ مرکزی و حاشیه ای تقسیم می شوند اما در این مقاله ترتیب بندهای مرکزی در سه وضعیتِ قبل از بند اصلی، بعد از بند اصلی و بی نشان مورد بررسی قرار می گیرد. زمانی که بندها قبل از بند اصلی قرار می گیرند، ترتیبشان بند علت > بند هدف > بند زمان/ بند شرط > بند اصلی و زمانی که بعد از بند اصلی قرار می گیرند ترتیبشان بند اصلی> بند زمان/ بند شرط > بند هدف > بند علت است. نتایج نشان داد که ترتیب خطیِ بندهای قیدی مرکزی را می توان در حالت بی نشان به صورتِ بند زمان/ بند شرط > بند اصلی > بند هدف > بند علت در نظر گرفت. همچنین، برای مشخص کردن جایگاه بی نشانِ بندهای قیدی مرکزی در چارچوب کمینه گرایی می توان از نقشه نگاری گرو ه های وصفی و فرافکن های نقشی در حاشیه چپ جمله استفاده کرد.

خانواده، به عنوان یکی از نهادهای مهم جامعه، در طول تاریخ دستخوش تغییرات زیادی شده است، که این موضوع، تاحد زیادی حاصل تغییر نگرش ها و باورهای افراد جامعه نسبت به این نهاد است. در این رابطه، یکی از حوزه هایی که در چند دهه اخیر شاهد دگرگونی های چشم گیری در آن بوده ایم، حوزه فرزندآوری و تمایل خانواده ها به داشتنِ فرزندِ کمتر است. در پژوهشِ حاضر، قصد داریم تا با رویکرد انسان شناسی زبان شناسی شناختی و به شیوه ای تطبیقی، مفهوم سازی فرزند را در میان دو نسل مختلف از زنان متأهل فارسی زبانِ شهر تهران مورد بررسی قرار دهیم و نشان دهیم که این دگرگونی ها، درواقع حاصل تغییر باورها و نگرش های زنان نسبت به مفهوم فرزند است، که در استعاره های زبانی قابل ردیابی هستند. برای رسیدن به این هدف، از روش شناسی کیفی و راهبرد قوم نگاری استفاده شده است. با نمونه گیریِ هدفمند از بیست زن در دو گروه سنیِ 25 تا 40ساله و نیز 50 تا 70ساله که دارای فرزند هستند، با کمک مصاحبه نیمه ساخت یافته، داده هایی درباره نگرش آنها نسبت به فرزند جمع آوری شد. در ادامه، داده ها با توجه به نظریه استعاره مفهومی در زبان شناسی شناختی مورد تحلیل محتوای کیفی قرار گرفتند. نتایجِ به دست آمده نشان می دهند که استعاره های به کاررفته درباره فرزند توسط این دو گروه دارای تفاوت های قابل تأملی هستند. کلیدواژه ها: استعاره مفهومی، انسان شناسی زبان شناسی شناختی، شناخت فرهنگی، فرزندآوری.

این جستار به بررسی رابطه کلان میان جغرافیا، زبان و تحرک گروه های انسانی، و نقش تاریخی این عوامل اساسی در شکل دهی به ترکیب زبانیِ سرزمین ما می پردازد. ازنظر نگارندگان، سه عامل عمده در ترکیب کلان زبانی در ایران مؤثر بوده اند: ۱) جغرافیایی، ۲) جمعیت شناختی و ۳) زبانی. عوامل جغرافیایی (=بوم شناختی+زمین نگاشتی) در شکل دهی به روال های جمعیت شناختی (=سکونت+مهاجرت) دخالت دارند؛ زمین نگاریِ گسترده و گسسته ایران، سبب کاهش ارتباط میان زبان های منطقه ای می شود، و در عین حال، همه گونه ها را با زبان میانجی (=پهلوی، فارسی) در تماس پیوسته قرار می دهد. بنابراین، مؤلفه زبانی تماس/انزوا نیز خود معلول روال های جمعیت شناختی و جغرافیایی است. این وضعیت، سبب «±انباشت ارتباطی» می شود و آن عاملی است که مرگ و زایش گویش ها و زبان های مستقل را از دل گونه های تاریخی-جغرافیایی تسهیل می کند. در طی سده ها، این چرخه همیشگی، ارتباط موفق میان قوم-زبان ها را نیازمند وجود زبان مشترک کرده و درنتیجه، از زبان های رایج در این پهنه گسترده، همواره یکی به عنوان میانجی یا میان گفت به کار رفته است. ترکیب این عوامل، در ایران به ایجاد دو وضعیتِ کاملاً متمایز انجامیده است: زبان میانجی در مرکز، و گسترش آن به حاشیه چندزبانه

در پژوهش حاضر، برای تعریف و دسته بندی دقیق انواع صفات فاعلی مشتق، مرکب و مشتق مرکب، آنها را در چارچوب نظری سرنمون رده شناختی که رویکردی همگانی به مقولات زبانی است، مورد بررسی قرار دادیم. در نظریه مذکور، صفات سرنمون و بی نشان صفاتی هستند که به طبقه معناییِ «ویژگی» تعلق دارند و کنش گزاره ای توصیف را انجام می دهند و این دسته صفات طبق نشانه گذاری ساختاری باید ازلحاظ صورت ساده باشند و بدون افزودن وند یا حضور در ساخت پیچیده بیایند و صفاتی که با یک وند اضافه یا ساخت پیچیده به کار روند، نشان دار می شوند. انواع صفات فاعلی یک دست نیستند و رفتارهای مختلفی از جهت داشتن کارکرد صفتی، اسمی یا هردو از خود نشان می دهند. پس از بررسیِ انواع صفات فاعلی در این پژوهش، براساسِ دو معیار نشان داریِ رده شناختی یعنی معیار نشانه گذاری ساختاری و بالقوگی رفتاری، غیرسرنمون بودن صفات فاعلی را نشان دادیم و وضعیت و جایگاه آنها را روی نقشه معنایی مشخص کردیم. به علاوه، درون نقشه معنایی، نمودارهای بالقوگیِ رفتاریِ انواع صفات فاعلی مشتق، مرکب و مشتق مرکب به طور جداگانه ترسیم و انواع دسته های صفات فاعلی درون این نمودارها جای گذاری شدند.

بین نوع حرف اضافه و ترتیبِ قرارگرفتنِ فعل و مفعول همبستگیِ رده شناختی وجود دارد. در مقاله حاضر این همبستگی در ترکیِ خراسانی مورد بررسی قرار گرفته است. پیکره پژوهش از داده های طرح اطلسِ زبانیِ ایران که در پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری در دست انجام است، استخراج شده است. این پیکره شامل 360 جمله و عبارت ترکیِ خراسانی است که در آنها معادلِ گویشیِ 7 حرف اضافه «با، در، به، از، تا، پیشِ، را» به کار رفته اند. به منظورِ محدودکردنِ داده ها و ایجاد امکان مقایسه، در این پژوهش در مجموع 24 گونه جغرافیاییِ ترکیِ خراسانیِ رایج در آبادی های استان بزرگ (پیش از تقسیم به سه استان) مورد بررسی قرار گرفته اند. از آن جا که گردآوری داده های مورد بررسی در دهه پنجاه شمسی و پیش از تقسیمات کشوری جدید که خراسان بزرگ را به سه استان شمالی، جنوبی و رضوی تقسیم کرد انجام شده است، در پژوهش حاضر استان خراسان دهه پنجاه (بدون تفکیک) مد نظر بوده است. در گونه های زبانی مورد بررسی، حروف اضافه، همگی پس اضافه هستند که یا به صورت واژه مستقل یا پسوند تظاهر می یابند. ترکیِ خراسانی ازنظرِ نوع حرف اضافه و ترتیبِ بی نشانِ ارکان جمله، مشابه ترکیِ آذربایجانی فاعل-مفعول-فعل (SOV) و از رده زبان های فعل پایانی است. یافته های پژوهش نشان داد در تمامیِ گونه های جغرافیاییِ ترکیِ خراسانیِ مورد بررسی، حروف اضافه همگی پس اضافه هستند و به دو صورتِ واژه مستقل یا پسوند تظاهر می یابند و مجاورت این گونه های زبانی با فارسی و سایر زبان های منطقه، جز در مواردی محدود، تأثیری در تغییر این ساخت نداشته است. افزون بر این، مطابق نتایجِ حاصل از این پژوهش، ترکیِ خراسانی از همگانی های رده شناختیِ زبان درخصوص همبستگی نوعِ حرف اضافه با ترتیب فعل و مفعول تبعیت می کند.

در این مقاله رویکرد های متفاوتِ دستور زایشی یعنی نظریه های گشتارگرا، واژگان گرا و حاکمیت و مرجع گزینی در نحوه شکل گیری و ساخت ترکیب فعلی و غیرفعلی در زبان فارسی بررسی می شوند. شواهد مطالعه، یافته ها نشان می دهد که نقش دستوریِ سازه ها و گزاره های انتزاعی در رویکرد های گشتارگرا سازوکار کافی برای ساخت ترکیب ارائه نمی دهند و ناقض اصل بازیابی هستند. رویکردهای واژگان گرا نمی توانند ترکیب های دو موضوعی و ترکیب هایی که در ساخت آنها از موضوع بیرونی و فرایند های نحوی استفاده شده است را تبیین کنند. چارچوب زیرمقوله ای فعل در رویکرد افراطیِ نظریه حاکمیت و مرجع گزینی رعایت نمی شود، موضوع در مجاورت ستاک برگرفته فعلی نیست و از اصل فرافکنی تخطی صورت می گیرد. همچنین، در این رویکرد برخلاف ماهیت اشتقاقیِ وند، نمود ترکیب برگرفته از وند تصریفیِ تحت حاکمیت گره تصریف ملاحظه می شود. رویکرد اعتدالیِ حاکمیت و مرجع گزینی نیز قادر به توضیحِ حالت بخشیِ هسته فعلی به سازه غیرمجاور نیست. تحلیل داده های واژه های مرکبِ فعلی و غیرفعلیِ زبان فارسی نشان داد که رویکرد تعاملیِ نحوی- صرفی برای توصیف و تبیینِ ترکیب کارآمدتر است.

گویش«مُلکی» ازجمله گویش های رایج در منطقه گافر، پارمونْت و زنگیک از بخش های جنوبی بشاگرد است که به «مُلکی گال» معروف است. این گویش از گروه گویش های بشاگردی و وابسته به خانواده گویش های ایرانیِ جنوب غربی است که به لحاظ جغرافیایی در نقطه مرزیِ خانواده زبانیِ بلوچی واقع شده است؛ به همین جهت، از حیث مختصات زبان شناختی، حلقه پیوندِ این دو خانواده زبانی محسوب می گردد که به دلیلِ گسترشِ آموزشِ همگانی و هجوم رسانه ای و نفوذ فرهنگ شهری درمعرضِ زوال و نابودی قرار گرفته است. هدف از پژوهش حاضر، توصیف دستگاه فعلیِ گویش مُلکیِ رایج در این منطقه است. برای این هدف، مقولات دستوریِ مرتبط با فعل، شامل مقولاتِ واژنحویِ زمان دستوری، نمود، وجه، مطابقه و جهت در این گونه زبانی بررسی و توصیف شده اند. نتایج پژوهش نشان می دهد دستگاه فعلیِ این گویش از سازوکارهای واژنحویِ مجزا و متنوعی برای نمایش تمایزاتِ مربوط به مقولاتِ پنج گانه بالا بهره می گیرد که از آن جمله می توان به تمایز این گویش در کاربردِ واژه بست های فاعلی، واژه بست های عامل و کاربردِ ساختِ کُناییِ دوگانه در این گویش اشاره کرد. گردآوریِ داده های زبانیِ این گویش به شیوه مصاحبه (پرسش و پاسخ) و همچنین ضبط گفتار آزاد با پنج تن از گویشوران ساکن در این منطقه است که ازطریق گفت وگو با هشت مرد و هشت زن با میانگین سنیِ حدوداً پنجاه ساله کم/بی سواد به دست آمده است.

وظیفه خطیرِ تعیینِ معادل و تصمیم گیری برای واژه های خارجی برعهده فرهنگستان زبان و ادب فارسی است. بااین حال، تحقیقات گسترده و متنوعی در بابِ عملکرد فرهنگستان در حوزه های تخصصی صورت نپذیرفته است، در این اثر ۵۲۴ واژه که عملکرد یک دوره دوازده ساله فرهنگستان در حوزه موسیقی بوده، انتخاب شده است تا، با تشخیص روش های استفاده شده فرهنگستان، درباره چراییِ استفاده از این روش ها و روش های کلیِ واژه گزینی در این حوزه بحث شود. فرهنگستان مجموعاً از ده روش برای واژه گزینی استفاده کرده است که به ترتیب، تعداد استفاده از هر روش به این شرح است: ۱) گرته برداری، ۲) انتخاب معادل از زبان فارسی، ۳) ترکیب، ۴) تجمیع واژه های مترادف، ۵) دورگه سازی، ۶) اشتقاق، ۷) قرض گیری مستقیم، ۸) بسط معنایی، ۹) استفاده از واژگان کهن، ۱۰) ادغام. نتایج تحقیق حاکی از آن است که

چشم انداز زبانی حوزه ای در زبان شناسی اجتماعی است که به بررسی تمام نشانه های زبانیِ قابل مشاهده در یک محدوده جغرافیایی می پردازد. در این پژوهش، ابتدا خیابان ولیعصر تهران به سه ناحیه تقسیم شد: ناحیه یک (میدان تجریش تا تقاطع بزرگراه شهیدچمران)، ناحیه دو (میدان ونک تا تقاطع خیابان شهیدبهشتی) و ناحیه سه (میدان راه آهن تا میدان منیریه). سپس در هفته پایانیِ اسفند 1395، از تمام نشانه های زبانی نواحی مذکور یادداشت برداری و عکس برداری شد. در مجموع، 3180 داده زبانی (اعم از بنرهای بزرگ و آگهی های بسیار کوچک) از محدوده مطالعه حاضر استخراج شد که از این میان، حدود 72 درصد در قالب الگوی یک زبانه فارسی می گنجند و 20 درصد در قالب الگوی دوزبانه فارسی-اروپایی جای می گیرند. الگوی یک زبانه اروپایی و الگوی دوزبانه اروپایی-فارسی نیز به ترتیب 7/5 درصد و 2/2 درصد از کل داده ها را به خود اختصاص می دهند. بنابراین، چشم انداز زبانیِ خیابان ولیعصر تهران به طور عمده به زبان فارسی است، هرچند سهم نشانه های زبانیِ غیرفارسی در سه ناحیه پژوهش برابر نیست، به طوری که در نواحی شمالیِ این خیابان، میزان استفاده از نشانه های زبانیِ غیرفارسی بیش از ناحیه جنوبی است و این امر دوگانه شمال-جنوب را که ناظر بر نوعی شکاف اقتصادی و اجتماعی است تقویت می کند. از این گذشته، تفاوت در شیوه انتقالِ پیام –برای مثال بازنمایی رویداد ملی نوروز- در چشم انداز زبانیِ نواحی شمالی و جنوبی این خیابان را نیز می توان تقویت کننده دوگانه شمال-جنوب دانست. درحالی که در ناحیه 3 شاهد استفاده از پیام های شادباش نوروری صرفاً به زبان فارسی هستیم، این قبیل پیام ها در ناحیه 1 و 2 به زبان های فارسی و البته انگلیسی هستند. تنوع زبانی و نیز صوری پیام های تبریک سال نو نیز به نوبه خود، دوگانه شمال-جنوبِ مطرح شده در این پژوهش را القا می کند. در بررسی داده ها به تفکیک اصناف نیز مشخص شد که کنش گران برخی کسب و کارها مانند بوتیک، دکوراسیون داخلی و خدمات سفر از نشانه های زبانیِ غیرفارسی بیشتر استفاده می کنند.

از شکل گیری زبان شناسیِ شناختی به عنوان شاخه ای مستقل در زبان شناسی در جهان، بیش از سه دهه و در زبان شناسی ایران بیش از یک دهه نمی گذرد، اما حجم آثاری که به زبان فارسی انتشار یافته اند بسیار کمتر از مقیاس جهانی آن نسبت به بازه زمانی عنوان شده است، به طوری که کتاب های تألیف شده به زبان فارسی در این حوزه به تعداد انگشتان دست هم نمی رسد. پس از دو اثر راسخ مهند (1389) و روشن و اردبیلی (1392) که به بررسی مفاهیم و مقدمات زبان شناسیِ شناختی پرداخته اند، کتاب مبانی معناشناسی شناختی را می توان تلاشی جدی در جهت توضیح و تبیین این علم به زبان فارسی دانست[1]. بعد از بیش از یک دهه گام برداشتن در این عرصه، نیاز به وجود درس نامه ای که بتواند به طور منسجم به طرح مباحث معناشناسی شناختی بپردازد احساس می شد و کتاب حاضر تلاشی در این جهت به شمار می آید. مقاله حاضر در خلال معرفی و نقد این کتاب، تلاش می کند تا خوانندگان را با برخی مفاهیم زبان شناسیِ شناختی و رویکردهای نوین به این حوزه از مطالعات آشنا سازد.