زبان و زبانشناسی

بر سرِ راهِ درکِ انسان از واقعیاتِ جهانِ خارج، فیلترهایی وجود دارد که بی شک زبان یکی از مهم ترینِ آن ها محسوب می شود. به عبارتی؛ زبان، ابزاری قدرتمند است که به درجاتی به تفکر، شناخت و درنهایت رفتار فرد در جامعه شکل می دهد. از آن رو است که چاولا (1991) ریشه بحران های محیطِ زیست را در زبان می یابد. جستار حاضر ، برآن است تا ضمن معرفی زبان شناسیِ زیست محیطی به عنوانِ یکی از جدیدترین حوزه های مطالعاتی در عرصه مطالعاتِ نوینِ زبان شناختی، نارسایی های زبان علم را در نمودِ پدیده ها و وقایعِ زیست محیطی در دو سطحِ واژگانی و دستوری مورد ارزیابی و تحلیل قرار دهد. از این رو، نمونه مقالاتِ روزنامه های فارسی زبان در حوزه موضوعیِ محیطِ زیست انتخاب و درقالبِ انگاره زبان شناسیِ زیست محیطی بررسی شدند. تحلیل کمّی و کیفی داده ها حاکی از بسامد بالای واژگانِ تخصصی و حُسن تعبیر درحوزه واژگانی و ساخت مجهول و شرطیِ غیرواقعی درحوزه دستوری داشتند مضاف براین که دو مقوله ضمایر شخصی و زمان، در پیرنگِ گفتمانِ علمیِ نمونه ها، نمودی پنهان نشان دادند.

در فرهنگ ها و کتاب های دستور زبان فارسی در مورد مقوله واژگانیِ تعدادِ قابلِ توجهی از واژه های این زبان از جمله مصادر، اسامی و صفاتِ گزاره ای و افعالِ همکرد، اتفاقِ نظر وجود ندارد و این امر می تواند باعثِ پدید آمدنِ مشکلاتی برای زبان آموزان و محققانِ این زبان شود. در نظریه دستورِ حوزه ای، زبان به حوزه های مستقلی تقسیم می شود و این حوزه ها ممکن است در برخی از مدخل های واژه ها با هم تطابق نداشته باشند. در این مقاله با جمع آوریِ واژه ها از واژه نامه های معتبر فارسی، کتاب ها و مطبوعاتِ فارسی زبان، ضمنِ پرداختن به ناهمگونیِ واژه های مذکور ازنظر مقوله بندیِ واژگانی، نشان می دهیم که در چهارچوبِ نظریه دستورِ حوزه ای می توان عللِ ناهمگونیِ برخی از واژه های زبان فارسی را توضیح داد و به اختلاف نظر پایان داد.

در این مقاله در چارچوب مبانی نظری فرضیه مشارکتِ گرایس [1]که مبتنی بر منظور و معناست، سعی شده است با اتخاذ روش تحلیلی توصیفی، به تجزیه وتحلیلِ دو متنِ محاوره ای(یک نمایشنامه به زبان فارسی و یک نمایشنامه به زبان انگلیسی) پرداخته شود و با ارائه جداول توزیعِ فراوانیِ عدمِ تحققِ هریک از قواعدِ اصولِ مشارکت میزان تخطی از هر قاعده مشخص و همچنین به روش ها و انگیزه هایی که سببِ تحقق نیافتنِ این قواعد در هرکدام از نمایشنامه ها می شود اشاره شود. درنهایت نتایجِ کمّی و کیفیِ حاصل از بررسیِ این دو نمایشنامه با هم مقایسه شده است تا تفاوت هاو شباهت هایی را که این دو به لحاظِ عدمِ رعایتِ قواعدِ اصلِ مشارکتِ گرایس و دلایل و انگیزه های آن دارند مشخص شود. نتایج این تحقیق نشان می دهد که بین نحوه رعایت و عدم رعایت قاعده های اصل مشارکت بین سخنگویان فارسی زبان و انگلیسی زبان تفاوتهای معناداری وجود دارد که از تفاوتهای فرهنگی موجود در جوامع مذکور نشأت می گیرد. نتایج این تحقیق می تواند هم در آموزشِ زبان فارسی و انگلیسی به عنوان زبانِ دوم و هم در امر ترجمه از فارسی به انگلیسی یا بالعکس مورد استفاده قرار گیرد.

در این پژوهش در بر آنیم که نشان دهیم روشِ متعارفِ کتاب های دستورِ زبانِ فارسی در ارائه معانیِ حروفِ اضافه زبانِ فارسی، تنها محدود به فهرست کردن کاربردهای آنهاست بدونِ آن که از ارتباط میان آن ها و برانگیختگیِ معانی گفتگویی به میان آید. این پژوهش روشِ کفایت مندتر را معرفی می کند که بر پایه یک شبکه معنایی مبتنی بر شباهت های خانوادگیِ نوعِ نخست محور شکل گرفته است و روابطِ مفهومیِ میان این معانی را نیز ظاهر می سازد. در نتیجه این تصور را که معانیِ حروف اضافه کاملا دلبخواهی هستند، رد می کند

این مقاله به بررسیِ رابطه متغیرهای اجتماعی همچون جنسیت، سن و تحصیلات با متغیرهای زبانیِ(همخوانی) زبان فارسی در گفتار گویشورانِ نهبندانی می پردازد. متغیرهای زبانیِ مربوط از گفتارِ 24 گویشورِ نوجوان، جوان و مسنِ واجدِ شرایط استخراج گردید. نتایجِ این پژوهش نشان می دهد که تحصیلات در برخی از متغیرها باعثِ کاهشِ استفاده از صورت های غیرمعیار نشده است و نقشِ تحصیلات به عنوانِ یک متغیر اجتماعی تنها در تمایزِ گفتارِ گویشورانِ مسنِ باسواد و بی سواد مشهود است. همچنین، در این گویش، در برخی متغیرها مشاهده شده است که گفتارِ گویشورانِ مرد به گونه معیار نزدیک تر است. به علاوه، در بیشترِ موارد نیز درصورتِ نزدیک تر بودنِ گفتارِ زنان به گونه معیار، اختلافِ گفتارِ آن ها با مردان ناچیز بوده است و عاملِ جنسیت نقشِ تمایزدهنده ای نداشته است. افزایش سن در گروه نوجوانانِ دارای والدینِ باسواد و گویشورانِ مسنِ باسواد با افزایشِ استفاده از صورت های معیار همراه است. در گروهِ نوجوانان در نیمی از متغیرهای زبانیِ موردِ مطالعه، جنسیت نقشی در تمایزِ گفتار نداشته است.

در این مقاله نگارندگان باتوجه به ارتباطِ نزدیکِ زبان شناسی و ادبیات ازیک سو و نیز کارآییدستاوردهای زبان شناختی در زمینه شناخت و فهمِ بهترِ متونِ ادبیِ کلاسیک از سوی دیگر ، نظیر آثار مولانا ، ابتدا با مروری بر مطالعات انجام شده در زمینه باهم آیی(ترکیب های واژگانی) از رویکرد های مختلفِ معنایی، ساختواژی و نحوی از سوی زبان شناسان غیر ایرانی و ایرانی ، به بررسیِ دادهای تحقیق می پردازند. شایانِ ذکر است که محورِ اصلی در این پژوهش بررسیِ ترکیب های باهم آیی و ساختارِ دستوریِ آن ها در این آثار بزرگِ ادبِ فارسی و سپس بررسی میزانِ کارآیی و کاربردِ آن ها در فارسیِ امروز و شناختِ نوآوری های مولانا در زمینه باهم آیی است. در این راستا، روشی که در این مقاله از آن بهره گرفته شده است توصیفی- تحلیلی است. به این منظور ابتدا، باهم آیی های موجود در شش دفتر مثنوی معنوی و کتاب فیه مافیه مورد تجزیه و تحلیل ساختاری قرار گرفتند و سپس این داده ها با باهم آیی های مورد کاربرد در فارسی امروز مورد مقایسه قرار گرفتند که نتایج تحقیق نشان می دهند در فارسی امروز ، باهم آیی های صفتی و سپس باهم آیی های عطفی با بیشترین بسامدِ وقوع از بیشترین کارآیی برخوردارند. اما، در آثار مولانا الگویِ غالب در ساختِ باهم آیی ها، ترکیب های مفعولی بوده است که این خود تغییر در الگوی ساختاری این ترکیب های واژگانی را نشان می دهد

دریافتِ چگونگیِ دسترسیِ ذهنِ انسان به عناصرِ واژگانیِ ذخیره در واژگانِ ذهنی و آگاهی از شیوه بازنماییِ دانش کمک زیادی به طراحی سیستم های پردازشِ زبانِ طبیعی می کند. در این مقاله سعی شده است تا پس از بررسیِ مسأله واژگان در ماشینِ ترجمه، با استفاده از شیوه بازنماییِ مفهومیِ نوعی سیستمِ بازنماییِ واژگان به کمکِ مفاهیم و روابط پیشنهاد شود که می تواند جهتِ بهبودِ عمل کردِ ماشینِ ترجمه به کار رود. درنهایت عمل کردِ این شیوه در زمینه رفعِ ابهامِ واژگانی، در قالبِ نمودارهای مفهومی، نشان داده شده است.

گفتارِ حاضر نتیجه تأملی بر دو متن، از متن های مانوی به زبان های پارسی میانه و پهلوی اشکانی (پارتی)[1] است. متنِ نخست به زبانِ پارسی میانه، تمثیلی درباره گناهِ مویه و زاری، و آزاری است که دراثرِ آن به روحِ مرده می رسد. متن دوم به زبانِ پارتی، و درباره رویدادی در یکی از سفرهای مانی است. این متن که در گروه بندیِ متن های تاریخی قرار دارد، به نوعی با متنِ تمثیلیِ نخستین درارتباط است و ظاهراً شخصیت های واحدی در این دو متنِ متفاوت مطرح می شوند. به این ترتیب، این متن ها به گونه ای یک دیگر را کامل می کنند. در این گفتار، ضمنِ بررسیِ زبان شناختیِ دو متن، به بررسی ریشه های فرهنگیِ آیینِ سوگواری در مانویت نیز پرداخته می شود.

ما در زمانه ای زندگی می کنیم که اطلاعات از هر سو به سمتمان روانه است: سپهری از اطلاعات. بخشِ عمده این اطلاعات در قالبِ زبانِ طبیعی است و ازطریقِ رایانه ها به ما می رسد. به منظورِ دسترسی به این دانشِ ذخیره شده و همچنین، ایجادِ میاناهای[1]انسان- ماشین، پردازشِ زبانِ طبیعی، در جامعه اطلاعاتیِ چندزبانه امروزی، نقشِ پررنگ تری یافته است. برنامه های تصحیحِ دستور و املای کلمات، بازیابیِ اطلاعات در پایگاه های داده و ترجمه از زبانی به زبانِ دیگر از پرفروش ترین برنامه های پردازشیِ زبان اند. موفقیت این نرم افزارها تخیل فرد را پروار می کند، اما باید پذیرفت که این برنامه ها همچنان ازنظرِ هوش و کارآمدی، کمبودهای اساسی دارند. در واقع، هدفِ جاه طلبانه انسان برای ایجادِ نرم افزارِ تولید و درکِ عمیقِ زبانِ طبیعی، که ابزاری قوی برای ترجمه خودکار و ارتباطِ دوسویه ماشین و انسان گردد، همچنان دور از دسترس می نماید. به نظر می رسد برای حلِ مسائلِ همچنان مکتومِ این زمینه ها باید به علومِ پایه، و دراین مورد، علمِ زبان شناسی، توسل جست. مسائلِ زبان شناختیِ فارسی، از دیدگاهِ نظری، پیشینه و رشدِ قابلِ توجهی دارند، اما پردازشِ رایانه ایِ آن ها قدمتِ چندانی ندارد. شاید زمانِ آن رسیده باشد که با بسترسازی و ارائه گسترده ترِ محتوای تولیدی، پردازشِ زبانِ فارسی را جدی تر بگیریم. کتابِ ""زبانِ فارسی و رایانه"" نگاهی دوجانبه، زبان شناختی و رایانشی، به مسائلِ مربوط به پردازشِ زبانِ فارسی دارد.

زبان به باور فرکلاف این قدرت را دارد که به اهداف سیاسی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی شکل دهد، تغییرات این روندها را نشان دهد و خود به گونه ای عامل این تغییرات شود. امروزه سیاستمداران غربی در سخنان خود به فرآیند ""جهانی شدن"" اشاره بسیار دارند، و آن را پدیده ای ضروری می دانند که به هرحال اتفاق می افتد. رویکرد تحلیل گفتمان انتقادی با روش های تحلیلی خود می تواند روابط قدرت پنهان در این نوع گفتمان ها را آشکار سازد و توازن نوینی را که در جهان اقتصادی/سیاسی به وجود آمده، مورد بررسی قرار دهد. هم اکنون چند تحلیل گر به پردازش فرآیند جهانی شدن در قالب کتاب و مقاله همت گماشته اند که از آن میان می توان به کتاب زبان و جهانی شدن اثر زبان شناس برجسته نورمن فرکلاف اشاره کرد. پیش از این از او کتاب های زبان و قدرت(1989)، گفتمان و تغییرات اجتماعی (1992) و کتاب گفتمان رسانه ای(1995) به چاپ رسیده است. هر چند که از انتشار کتاب زبان و قدرت نزدیک به دو دهه گذشته است، باید توجه داشت که در آن دوران پدیدة جهانی شدن مانند امروز در دستور کار تحلیل گران قرار نگرفته بود.