پژوهش های قرآنی

بررسی ادبی متن مقدس بهویژه متن قرآن، یعنی بررسی آن بهمثابه یک اثر ادبی فاخر و گرانسگ و تأثیرگذار؛ چون متون مقدس، برخلاف آثار ادبی در سنّتهای یونانی، عبری و ...، تافتهای جدابافته از تاروپود حماسه (epic)، غنا (Lyric) و نمایش (dram) است. متن قرآن را میتوان با دو رویکرد بررسی نمود: 1- رویکرد دینی- معرفتی، 2 رویکرد ادبی. در رویکرد ادبی، هدف یافتن پیوستگی (Continuitis) است و در رویکرد دینی معرفتی، در پی یافتن ناپیوستگی. در رویکرد ادبی بهصراحت میتوان از وحیانی بودن متن قرآن دفاع کرد، چون قرآن بهصراحت از تقلیدناپذیری متن خود سخن میگوید (بقره: 23، هود: 13، اسراء: 88، طور: 3433). بدیهی است که ویژگی تقلیدناپذیری در حوزه ادبیت متن است، چون مخاطب این آیات، منکران قرآن هستند، نه مؤمنان به آن. مقاله حاضر از بخشهای زیر شکل گرفته است: 1 مبانی نظری بوطیقای قرآن، 2 تبیین برتری رویکرد ادبی در بررسی متن قرآن، 3 شعریّت متن قرآن و رخدادهایی در دریافت نومسلمانان؛ به این معنا که متن دینی و معرفتی قرآن از ویژگیهای شعری بهره فراوان برده است.

راهبرد «بسط» یکی از تکنیکهای ارزیابی کیفیت در دیدگاه گارسس مشتمل بر «توضیح، تعریف، بسط نحوی، بسط معنایی، بسط خلاقانه، بسط ساده» بوده که در سه سطح معنایی-واژگانی، نحوی و سبکی آن میگنجند و در نهایت میزان ویژگیهای مثبت و منفی بیانگر کفایت و مقبولیت را نقد و بررسی میکند. پژوهش حاضر با رویکردی تحلیلی از نوع مقابلهای، بسامد انواع تکنیکهای بسط را در سه ترجمه فولادوند با محوریت ترجمه وفادار، مجتبوی با محوریت ترجمه ارتباطی و معنایی، و صفارزاده با محوریت ترجمه آزاد از سورههای نبأ، تکویر و مطففین بررسی کرده است. سپس با تکیه بر آمار و نمودار، مقادیر بهدست آمده مقایسه شده و میزان افزودههای منفی و مثبت از لحاظ کفایت و مقبولیت مشخص گردیده است. برآیند پژوهش نشان داد افزودهها در سطوح معنایی و نحوی باعث تغییرات فراوانی در سطح سبکی متن ترجمه شده، بهطوری که درصد چشمگیری در کفایت منفی مشاهده میشود. بر اساس الگوی گارسس، ترجمه معنایی مجتبوی در کابرد راهبرد بسط، به نسبت کفایتِ مثبت بالایی که دارد، از مقبولیت منفی کمتری برخوردار بوده و کفایت و مقبولیت ترجمه وی بیشتر از دو ترجمه آزاد صفارزاده و وفادار فولادوند میباشد.  

این نوشته کوشیده تا با گزارش رویکرد تحریمی و عارضههای منفی تأویل، جنبههای ایجابی آن را با استناد به منابع دینی و به روش استقرائی از سویی و به روش تحلیلی از سوی دیگر، در معرض دید و داوری قرار دهد. گذشته تاریخی تأویل، بهویژه در قرون اولیه اسلامی، نگاه منفی به تأویل، در حد ویرانگری آن، بسیار شدید است، اما بسیاری از کسانی که با آن مخالف هستند، ناگزیر از پذیرش آن شدهاند. تأویل با توجه به گونههای مختلف آن، یعنی گونه کلامی/ اصولی و دلالیاش بیش از هر گونه دیگر، هم مورد استفاده است، و هم مورد تاختوتاز. بیشترِ نوشتههای تفسیری و شرحالحدیثی اکنون، از تأویلهای دلالی بهمعنای توجیه ظاهر کلام و عدول از آن و ارائه معنایی غیر از معنای ظاهری است، و بیشتر کاربرد تأویل در متون اسلامی، ناظر به این مفهوم نیست و ناظر به عینیت و مصداق خارجی است. آنچه این نوشته دنبال کرده، توجه به تأویل دلالی و اصولی، با رعایت ضابطه های زبانی و متنی است.

«خانواده» نهادی مهم و بیبدیل و متشکل از اعضا و روابطی است و کارکردهای متعددی را در سطوح فردی و اجتماعی ارائه میدهد. یکی از زیرمنظومههای ارتباطی در خانواده، زیرمنظومه روابط زوجیتی یا روابط همسران بهعنوان رکن اصلی تشکیل و نگهداشت آن میباشد و در آیات متعددی از قرآن توصیف شده است. این پژوهش با نگاهی مفهومی و آماری، با هدف بررسی نظام روابط زوجیتی در قرآن، با رویکرد کیفی و مبتنی بر تکنیک «تحلیل مضمون»، به بررسی تمامی آیات مربوط و استخراج مفاهیم و مقولات نهفته در آنها اقدام نموده است. نتیجه آنکه روابط زوجیتی در قرآن با دو مقوله کلان «اصول اخلاقی حاکم بر روابط» و «گستره حقوق و تکالیف» قابل توصیف است. مقوله اول، 12 مفهوم و 68 شاهد و مقوله دوم، 6 مفهوم و 48 شاهد از آیات را دربر دارند. نظام روابط زوجیتی در قرآن نسبت به شاخص «جنسیت» حساس بوده، الگوهای متفاوتی را برای هر یک از زوجین ارائه نموده است.

اینک مسائل سیاسی و تنشهای ایجادشده در جهان همچون جنبشهای تروریستی القاعده، طالبان، گروهکهای تروریستی و داعش، سبب اسلامهراسی و شکلگیری پندار خشونتآمیز بودن آموزه «جهاد» شده است. همین مسأله زمینه و ضرورت تحقیقات گسترده در باب «جهاد» را فراهم آورده و بر حجم پژوهشها، نوشتارها و گفتارها در این حوزه افزوده است. محققان اروپایی-آمریکایی نیز که در دهههای اخیر رویکرد آکادمیک در آثارشان غالب شده است، در این باب پژوهشهایی جدی انجام دادهاند که تحلیل و بررسی آنها سخت ضروری مینماید. دیوید کوک اسلامپژوه آمریکایی که بیشتر آثار او درباره جهاد، شهادت و گفتمان آخرالزمانی است، یکی از صاحبنظران این عرصه شناخته میشود. در مقاله حاضر تلاش شده تا با روشی توصیفی-تحلیلی و با رویکردی انتقادی، نظرگاه دیوید کوک مورد واکاوی قرار گیرد. کوک، موفقیت و گسترش اسلام را مرهون «جهاد» میپندارد و معتقد است از یک سو قرآن با بیان اصول کلی جنگ، و از سوی دیگر احادیث با معنویت بخشیدن به مفهوم «جهاد» و ذکر جزئیات، آموزه خشونتآمیز «جهاد» را پدید میآورند. نکته محوری دیدگاه او این است که باوجود تحولات متعدد و پیچیده «جهاد» در تفسیر و عمل، مفهوم خشونت و جنگ از آموزه «جهاد» جداییناپذیر است. پژوهش حاضر نشان میدهد که استناد کوک به مسأله نسخ آیات صلح و عفو قابل پذیرش نیست. همچنین شناخت وی درباره چیستی «جهاد» بیشتر با نگاهی تاریخی آمیخته است و از منظر او، «جهاد» ماهیتی تهاجمی دارد و معنای آن جنگِ دارای ارزش معنوی است.

قرآن کریم اسباط را برای اشاره بهشماری از پیامبران دریافتکننده وحی و نیز قبایل دوازدهگانه بنیاسرائیل بهکار برده است. آرتور جفری که بر اساس دیدگاه نخست خویش، اسباطِ دریافتکننده وحی را پیامبران دوازدهگانه یهود، معروف به انبیایِ صغار میدانست، گمان کرده که قرآن کریم با کاربرد اسباط بهمعنای قبایل دوازدهگانه بنیاسرائیل از یک سو، و یادکرد آنان بهعنوان دریافتکنندگان وحی از سوی دیگر، انبیای صغار را با قبایل دوازدهگانه بنیاسرائیل درهم آمیخته است. نسبت نادرستِ خلط بین مصادیقِ اسباط به قرآن بر انگاره بشری بودن آن استوار است. وی بعدها با تغییر دیدگاه خود درباره مصادیقِ اسباطِ دریافتکننده وحی، آنها را اشاره به پسران دوازدهگانه یعقوب7 دانسته است. دلایل و قراین متعددی نشان میدهد که دیدگاه آرتور جفری درباره خلط مصادیق اسباط، بهویژه تطبیق آنان بر پسران دوازدهگانه یعقوب7 و انبیای صغار، ناسازگار با روایت قرآن و ناشی از ناآشنایی وی با مفاهیم قرآنی و اثرپذیری از روایتِ عهد عتیق است. نزول وحی بر اسباط، لزوم ایمان مسلمانان به آنها، یادکرد آنان در کنار پیامبران و نفی یهودی و مسیحی بودن آنها از یک سو، و گزارش قرآن درباره رفتار پسران یعقوب با پدر و برادرشان یوسف7 و نیز فرازهایی از تاریخ شرکآلود و کفرآمیز حیات دینی یهود، بهویژه چگونگی برخورد آنان با انبیا از سوی دیگر نشان میدهد که اسباط دریافتکننده وحی نمیتوانند همان قبایل بنیاسرائیل یا برادران یوسف باشند و هویت جداگانهای دارند. ایشان افراد معین و برگزیدهای از میان نوادگان یعقوب7 بودهاند که افزون بر استمرار نژادی، به اعتبار جانشینی آن حضرت، پیروان معنوی او نیز به شمار می رفته اند. این جانشینان و رهبران الهی، به احتمال زیاد پس از یوسف ع و پیش از موسی ع در مصر و میان بنی اسرائیل رسالت داشته اند.  

بعد از آنکه اتفاق نظر است که منظور از «قربی» در آیه 23 سوره شوری نزدیکان پیامبر است، در مصداق آن میان شیعه و اهل سنت اختلاف است. اهل سنت پنج احتمال را آورده، اما بیشتر گفتهاند این آیه در دوران مکی و درباره مشرکان قریش نازل شده و شامل تمام کسانی میشود که با رسول خدا به نحوی نسبت نسبی دارند؛ هرچند بسیار دور. برای اثبات این موضوع به روایت ابن عباس و برخی دیگر استناد کردهاند که همگی از نظر سند، ضعیف و از نظر محتوا غیر قابل استدلال میباشند. شیعه میگوید این آیه درباره اهل بیت نازل شده و به روایات صحیحی که از سوی فریقین رسیده، میتوان استدلال کرد. افزون بر روایات، به برخی آیات دیگر که واژه «قربی» در آنها آمده و روایاتی که در تفسیر آنها رسیده و به اهل بیت تطبیق داده شد، نیز میتوان استناد نمود. زیرا واژه «قربی» در پنج مورد قرآن به یک معنا و یک مصداق میباشد. بدیهی است که هیچ حکمی در قرآن بدون فلسفه و ضرورت نیست، فلسفه مودت نیز میتواند ایجاد رابطه مردم با اهل بیت: بهعنوان مرجع دینی و علمی باشد.