پژوهش های قرآنی

پژوهش حاضر با هدف ارتقای کیفی پدیده تفسیر و فهم گزاره های قرآنی، سعی در تلفیق دو روش «تفسیر قرآن به قرآن» و «نظریه میدان معنایی»، در فهم و تفسیر قرآن دارد. ایده اصلی نوشتار آن است تا هم سویی های مبنایی آنها را روشن کند و از لابه لای مبانی مورد اختلاف، بزنگاه های مشترک و متقارب را کشف نماید. یافته ها حاکی از آن است که دو روش در برخی مبانی مانند متن گرایی، نظام وارگی متن و جهان بینی زبانی اشتراک دارند؛ اگرچه در پاره ای از مبانی تفاوت هایی میانشان به چشم می خورد که البته در خلال مبانی متفرق نیز می توان نقاط هم سو و مشترکی را رصد نمود. در نتیجه با تعدیل برخی باورهای افراطی مورد پذیرش نظریه میدان معنایی، می توان این روش را با شیوه های سنتی تفسیر، همانند روش قرآن به قرآن تلفیق نمود و با گنجاندن برخی مبانی تفسیری در میان مبانی نظریه فوق، موانع استفاده از این روش فهم متن را در مطالعات قرآنی برطرف کرد.    

در تبیین معنای کمال دین در آیه سوم سوره مائده، سه دیدگاه متفاوت در میان مفسران قابل مشاهده است. عده ای آن را محصول «جامعیت دین» بعد از اتمام نزول فرامین وحیانی تلقی نموده و عده ای دیگر، «حاکمیت دین» با گسترش دامنه شیوع و نفوذ اسلام را معادل با کمال انگاشته اند، و گروه سوم که بیشتر مفسران شیعی هستند، «جاودانگی دین» با امر ولایت را مترادف با کمال قلمداد نموده اند. با توجه به اینکه آیه اکمال دین ازجمله آیات دارای شأن نزول خاص می باشد و از طرف دیگر، متعلق کمال محذوف و ظاهر آیه حداقل در نگاه اول دلالت آشکاری بر آنچه کمال بدان مبتنی است ندارد، بیشتر مفسران در تبیین معنای کمال به ذکر روایات تفسیری ناظر به شأن نزول بسنده نموده و در راستای روشن نمودن متعلق کمال، کمتر به جست وجویی عمیق تر از قراین درون متنی روی آورده اند. ازاین رو نوشتار پیش رو، دیدگاه مفسران گروه دوم را بر اساس ارائه برخی قراین درون متنی، تحلیل و بررسی نموده است.

اهمیت روش شناسی ناشی از نقش تأثیرگذار روش در موفقیت و شکست یک پژوهش است. به همان اندازه که روش در پژوهش اهمیت دارد، روش شناسی به عنوان علم درجه دو در داوری، گزینش و الگوگیری از روش ها نقش دارد. یکی از عرصه هایی که نیازمند روش شناسی است، عرصه استنباط های ائمه: از قرآن است. اگر این پیش فرض را بپذیریم که ائمه احکام شرعی را از قرآن استنباط کرده اند، آن گاه این پرسش مطرح می شود که شیوه استنباط آنان چگونه بوده است؟ چه مبانی و قواعدی را به کار گرفته اند؟ و چه ویژگی هایی در شیوه آنان وجود دارد؟ این پژوهش که خود به روش توصیفی- تحلیلی سامان یافته، در صدد است به این پرسش پاسخ دهد و بکوشد تا حد توان، مختصات روش استنباط ائمه را بیان نماید. دستاورد این پژوهش آن است که استنباط های ائمه مبتنی بر پیش فرض های خاصی نسبت به قرآن و غیر قرآن بوده است و قواعد گوناگونی را که قدر مشترک همه آنها عقلایی بودن است و بعضاً در علوم مقدماتی اجتهاد مورد بحث قرار نگرفته، به کار برده اند. ازاین رو ائمه را می توان بنیانگذار قواعد استنباط شریعت دانست.

قرآن که داعیه دار معارف برتر و هدایت پایدارتر است و برنامه های خود را مایه حیات واقعی بشر معرّفی کرده، برای تحقّق آرمانِ زندگی بهتر و جامعه برتر انسانی، راه روشنگری ذهنی و فکری و اصلاح بینش و نگرش فرد و جامعه را توصیه نموده و معتقد است که در طریق هدایتگری و دین گستری، باید از مبانی و روش هایی بهره برد که راه رشد اندیشه و تفکّر و انتخاب آگاهانه و آزادانه دین را برای مردم هموار ساخته و از اجبار و اکراه و بی عدالتی و ستم و استثمار مبرّا باشد. در این پژوهش هشت مبنا و ده روش قرآنی برای تبلیغ و ترویج اندیشه دینی و توحیدی شناسایی شده است که نشان می دهد روش قرآن برای ترویج اندیشه توحیدی و اسلامی و گسترش دین در جوامع بشری، به دور از الزام و اجبار و به کارگیری ظلم و زور و قساوت است و هر روشی که به ظلم و زور و رفتار غیر عقلانی و غیر اخلاقی منتهی شود، مورد تأیید و حمایت قرآن نیست.

یکی از برجسته ترین تفاسیر شیعه، تفسیر « تسنیم »، و از تفاسیر طراز اوّل قرآن کریم در میان تفاسیر اهل سنت، « تفسیر القرآن الحکیم » مشهور به «المنار» می باشد. این دو تفسیر از دو خاستگاه فکری و اعتقادی متفاوت برآمده اند، اما از شیوه ها و اسلوب های مشترکی برخوردارند. به همین دلیل تفسیر المنار حضور قابل توجهی در تفسیر تسنیم دارد و شاهد مواجهه های مختلف آیت الله جوادی آملی با آراء المنار هستیم. این مواجهه ها در چهار محور تبیین، نقل، نقد یا تأیید صورت گرفته و این پژوهش، با روش تحلیلی، متکفّل تحلیل نقدهای جزئی و کلی تفسیر تسنیم بر صاحب المنار می باشد. به این ترتیب که پس از نقل آرای تفسیری المنار، نقد یا نقدهای آیت الله جوادی آملی مطرح و سپس این نقدها، تحلیل و ارزیابی خواهند شد؛ اگر این نقدها وارد بود، دلیل آن ذکر و اگر وارد نبود نیز دلیل وارد نبودن آن مورد تحلیل قرار گیرد. در پایان اگر آیت الله جوادی در نقد خود نکته ای را متذکر نشده است، آن نکته ذکر و نقد ایشان تکمیل گردد. یافته های پژوهش حکایت از آن دارند که المنار در تفسیر آیات جانب دارانه و با پیش فرض عمل کرده و در برخی موارد، به تهمت های بی اساس و ناصواب مبادرت کرده است. در مقابل آیت الله جوادی علاوه بر ابطال اندیشه و روش رشید رضا، گرایش ها و تعصّبات ناصوابش را یادآور شده است.

این پژوهش با هدف تحلیل محتوای مقاله های علمی- پژوهشی در مجله های قرآنی ایران شکل گرفت. از میان 2233 مقاله منتشر شده در 20 نشریه علمی- پژوهشی قرآنی میان سال های 1397-1390، 996 مقاله که به روش خود تصریح کرده بودند، بر اساس دسته بندی روش های پژوهش که به تأیید متخصصان رسیده بود، تحلیل محتوا شدند. یافته ها نشان دادند که روش های توصیفی- تحلیلی، معناشناسی، زبان شناختی، تطبیقی، تحلیلی، تحلیل محتوای کمی و تاریخی فراوان ترین روش های پژوهش بودند و مقاله ای با روش های فراتحلیل، همبستگی، علی- مقایسه ای، نظرسنجی، مردم نگاری، تحقیق اقدامی، مرور نظام مند و واج شناسی یافت نشد.

درباره بهره مندی جمادات از حیات – به معنای کمال وجودی که مبدأ علم و فعل ارادی است - اختلاف نظر وجود دارد. دیدگاه مشهور این است که جمادات از حیاتِ همراه با علم و فعل برخوردار نیستند. اما ملاصدرا معتقد به عینیت مطلق وجود با حیات و علم است، و می گوید همان طور که وجود حقیقت تشکیکی است، حیات و علم هم تشکیکی و دارای مراتب مختلف شدید و ضعیف اند، و هر موجودی متناسب با مرتبه وجودی که دارد، بهره مند از این دو صفت نیز هست. بنابراین جمادات هم به اندازه مرتبه وجودی خود دارای حیات و علم هستند. در این پژوهش دیدگاه ملاصدرا مبنی بر وجود حیات و علم در جمادات، از منظر قرآن کریم مورد بررسی و نقد قرار گرفته و ثابت شده است از نظر قرآن، هیچ مرتبه ای از حیات و علم در جمادات وجود ندارد، و آیات کتاب الهی دیدگاه مشهور درباره جمادات را تأیید می کند.