مطالعات خلیج فارس

یکی از مباحث مهم در جغرافیای سیاسی، جغرافیای سیاسی دریاهاست که درآن به موضوع مرزهای دریایی پرداخته می شود. اهمیت مرزهای دریایی و توجه به مالکیت قلمرو دریاها، اهمیت موقعیت خلیج فارس و مرزهای دریایی آن را به روشنی نشان می دهد. خلیج فارس دریایی بسته و نیمه بسته است که بوسیله گذرگاه تنگه هرمز به دریای عمان وصل و از این رو جزء دریاهای آزاد محسوب می شود و کشور ایران را از طرف جنوب به آب های آزاد مرتبط می سازد. واقع شدن خلیج فارس بر سر راه دریایی خاورمیانه و اهمیت ژئوپلیتیکی و ژئواستراتژیکی آن در منطقه باعث شده است تا ایالات متحده آمریکا در چندین سال گذشته با نادیده گرفتن حقوق ایران در منطقه، مرزهای خلیج فارس را از طریق تغییر در خط مبدأ ایران جدا کرده و مرزهای دریایی ایران را به چالش کشاند. با این توصیف، این مقاله درصدد است تا با تشریح اختلاف مرزهای دریایی خلیج فارس، ادعاهای مطرح شده بر مرزهای ایران را با استفاده از رویکردی تحلیلی – توصیفی مورد بررسی قرار دهد. نتایج حاصل بیانگر این است که به دلیل ویژگی های خاص خلیج فارس به عنوان یک دریای بسته و نیمه بسته و با توجه به حقوق بین الملل دریاها، تعیین تکلیف حقوقی این دریا توسط کشورهای اطراف آن تعیین می شود. از این رو دخالت آمریکا به عنوان قدرتی فرامنطقه ای در آن جا توجیه پذیر نیست و هر ادعایی که از طرف آمریکا منوط بر خط مبدأ ایران مطرح شود مردود است. بنابراین هرگونه ورود کشتی ها و ناوگان جنگی این کشور و متحدانش به آب های سرزمینی ایران تجاوز محسوب می شود.

معماری ایران در دوران میانی اسلامی شاهد شکوفایی خاصی در سبک های معماری و تزئینات وابسته به آن است. در این دوره آثار و بناهای متعددی در سراسر ایران ساخته شد که ضمن تأثیرپذیری از سبک های معماری پیشین، خود نیز دارای ویژگی های و سبک منحصر به فردی هستند که از آن به عنوان سبک معماری ایلخانی یاد می شود. این ابنیه تاریخی در منطقه حاشیه شمال خلیج فارس از الگوی ویژه ای پیروی می کنند که افزون بر به کارگیری الگوهای رایج این دوره همچون ایوان های بلند و استفاده از کاشی های معرق از الگوهای بومی نیز تأثیر گرفته اند و استفاده از مصالح بوم آورد نیز در آنها مشاهده می شود. در این مطالعه، 7 مجموعه معماری در استان های بوشهر و هرمزگان مورد مطالعه قرار گرفته اند. مطالعه نمونه های بررسی شده در این پژوهش نشان می دهدکه با وجود استفاده گسترده از مصالح بومی مانند مرجان های دریایی که به وفور در دسترس ساکنیان این مناطق بوده، سبک معماری رایج در قرون میانی اسلامی و عصر ایلخانی در مناطق شمالی خلیج فارس، به همان شکل رایج در سایر نقاط ایران است.

اهمیت روزافزون خلیج فارس در دوره قاجار، بندر بوشهر را در ابعاد گوناگون تحت تأثیر قرار داد. یکی ازدلایل این امر ارتباط نخبگان فرهنگی بوشهر و طبقات گوناگون مردم از طریق انتشار مطبوعات ترقی خواه و ترویج افکار وطن پرستانه و تطبیق آنها با وضعیت موجود بود. جریده مظفری را لَبیب المُلک شیرازی در مطبعه مظفری بوشهر چاپ و منتشر می کرد. این جریده یکی از نشریاتی بود که به دلیل افکار ترقی خواهانه و وطن پرستانه سردبیر این نشریه نقش مهمی در بیداری افکار عامه مردم بوشهر بوشهر و سایر نقاط ایران ایفا کرد. جدای از برخی مطالب و سرمقالات روزنامه مظفری که استبداد زمان و پیشرفت های دولت های مختلف را در بر می گرفت؛ بخش های فراوانی از آن نیز به اخبار و گزارشات بندر بوشهر و سواحل و جزایر خلیج فارس اختصاص داشت. این اخبار و گزارش ها مسائل مختلفی مانند اقدامات سیاسی و اقتصادی نمایندگی های دول اروپایی در بوشهر و خلیج فارس و فعالیت های فرهنگی آنها همچون افتتاح مؤسسات تمدنی جدید و افتتاح و گشایش مدرسه سعادت مظفری در بوشهر و گزارش های متنوع دیگری مانند انعکاس اخبار بلایا و حوادث طبیعی از قبیل زلزله و بیماری های واگیردار در کرانه های خلیج فارس دربر می گرفت که در کنار عملکرد حکام بنادر در روزنامه مظفری منعکس می شد. این مقاله افزون بر تحلیل و بررسی روزنامه مظفری با روش کتابخانه ای و تحقیقات اسنادی، درصدد است تا مهمترین گزارش ها و اخبار منعکس شده از بوشهر و خلیج فارس را در این روزنامه مورد ارزیابی قرار دهد.

جغرافیا و ژئوپلیتیک از جمله عواملی هستند که نقش انکارناپذیری در وقوع جنگ ها ایفا می کنند. دولتمردان برخی از کشورها برای تغییر وضعیت محدودیت های ژئوپلیتیکی سرزمینی خود، غالباٌ دیدگاه های توسعه طلبانه ای نسبت به همسایگان خود دارند. ایران چندین بار به دلیل ویژگی های ژئوپلیتیکش هدف توسعه طلبی های کشورهای هم جوار خود قرار گرفته است. تجاوز عراق به ایران و راه اندازی جنگ تحمیلی هشت ساله را می توان آخرین مورد توسعه طلبی های کشورهای هم جوار عنوان کرد. این مقاله با استفاده از روش اسنادی و تکنیک های فیش برداری و تحلیل محتوا به بررسی تأثیر وضعیت ژئوپلیتیکی منطقه خلیج فارس و نقش آن در شکل گیری تجاوز کشور عراق به خاک ایران پرداخته است. یافته های پژوهش حاکی از آن است که هرچند برای وقوع جنگ تحمیلی هشت ساله، علل و عوامل مختلفی وجود داشته، اما اختلافات مرزی، توسعه طلبی ارضی حکومت عراق و عطش آن برای دست یابی به سواحل وسیع و منابع غنی خلیج فارس در میان انگیزه های اصلی این رژیم برای آغاز جنگ با ایران بود. باتوجه به موقعیت ژئوپلیتیکی عراق و تغییرناپذیر بودن مؤلفه ها و عوامل مربوطه، رفتار سیاست خارجی این کشور همواره بر پایه چالش ها و تنگناهای ژئوپلیتیک این کشور طراحی و ترسیم می شود؛ بنابراین تفاوتی بین رویکرد خارجی دولت های گذشته، حال و آینده این کشور وجود ندارد و تنگنای ژئوپلیتیک عراق در عدم دسترسی به آب های آزاد همواره به عنوان یکی از تهدیدهای بالقوه برای امنیت نظام جمهوری اسلامی ایران باقی خواهد ماند. نیاز به هوشیاری و اتخاذ تدابیر لازم برای پیشگیری و یا رویارویی در مقابل این پیش آمد احتمالی از سوی مسئولین کشور ازجمله راهکارهای ارائه شده در این مقاله است.

پتانسیل های گردشگری سرمایه های هر منطقه هستند و شناسایی، طبقه بندی و برنامه ریزی آن برای توسعه گردشگری اهمیت بالایی دارد. با توجه به مشکلات اقتصادی سال های اخیر در ایران و بی ثباتی شدید قیمت نفت، فاصله گرفتن از اقتصاد تک محصولی وابسته به نفت امری ضروری است. استان بوشهر با دارا بودن پتانسیل های متعدد گردشگری در زمینه های گردشگری ساحلی، آثار تاریخی و ظرفیت های اقتصادی از قطب های گردشگری کشور محسوب می شود. در این پژوهش، با بهره گیری از منابع کتابخانه ای و روش تحلیل محتوا، ظرفیت های توسعه گردشگری ساحلی در استان بوشهر و نقش آن در تحقق پویایی اقتصادی بررسی شده است. نتایج نشان می دهد که استان ساحلی بوشهر هر ساله با حجم بالایی از گردشگران روبه روست که این فرصت می تواند باعث افزایش اشتغال و درآمد، ایجاد و تقویت خدمات و زیرساخت ها و بهبود سطح رفاه شهروندان شده و به توسعه منطقه کمک کند. اما، یکی از مسائل گردشگری در این استان، فصلی بودن گردشگری است، به طوری که در فصول تابستان و پاییز تعداد گردشگران ورودی به منطقه بسیار کاهش می یابد و این مسئله باعث می شود تا مشاغل مرتبط با گردشگری نیز در این فصول با رکود و تعطیلی روبرو شوند. بنابراین، برنامه ریزی صحیح و اصولی برای غلبه بر مشکلِ فصلی بودن گردشگری در این استان باید در اولویت سازمان های مربوطه قرار گیرد.

خلیج فارس همواره مورد توجه کشورهای اروپایی و ملل مجاور آن قرار داشته است. بررسی سیاست های دولت عثمانی در اوایل قرن نوزدهم میلادی در منطقه خلیج فارس و در مواجه با قدرت گیری کشورهای اروپایی همچون انگلیس که با انگیزه گسترش روابط سیاسی و حفظ منافع خود به حمایت از شیوخ منطقه خلیج فارس در مقابل قدرت های منطقه ای نظیر عثمانی و ایران می پرداختند، از اهمیت بسیاری برخوردار است. از جمله شیوخ منطقه خلیج فارس که در این دوره نقش تأثیرگذاری را با آغاز جنگ جهانی اول در شکست سیاست های امپراتوری عثمانی در حوزه خلیج فارس ایفا کرد، می توان به شیخ خزعل حاکم خرمشهر (محمره) اشاره کرد. این پژوهش با روش توصیفی - تحلیلی و با تکیه بر منابع کتابخانه ای و اسناد نقش شیخ خزعل را در فروپاشی قدرت عثمانی در خلیج فارس در ربع قرن اول قرن بیستم میلادی مورد مطالعه قرار می دهد.