تاریخ اقلیت های قومی و اجتماعیِ تابع خلافت اسلامی، از مباحثی است که تاریخ نگاران مسلمان بدان کم تر پرداخته اند. این بخش از زندگی و خواسته های اجتماعی با توجه به رویکرد عربان به تاریخ نگاری اخباری، سیاسی و قبیله ای در تاریخ اسلام به ویژه در عهد امویان، در منابع تاریخ نگاری سده های نخستین بازتاب چندانی نداشته و این کمبود به دشوار شدن کار مورخان و علاقه مندان پژوهش های تاریخی اجتماعی درباره بررسی و چگونگی پیدایی چنین جنبش هایی، انجامیده است. جنبش «کساحین»، «اهل الکلاء» و بردگان، زنگیان و موالی جنوب عراق در عهد خلافت عبدالملک بن مروان، از این دست جنبش های اجتماعی به شمار می رود که در ماجرای روی دادها و جنگ های داخلی مسلمانان در آنزمان فراموش شده و در تاریخ نگاری اسلامی بازتاب فراوانی نداشته است. این مقاله ضمن بررسی اوضاع سیاسی اجتماعی دوره یاد شده برآنست تا جنبشی راکه اقلیت های اجتماعی بردگان، جمعیت زنگیان و سیاه پوستانِ کرانه های رودخانه های بصره و برخی از موالی عراق به راه انداختند بشناساند. بررسی گستره جغرافیای سیاسی، همچنین چگونگی ظهور و زمینه های، اجتماعی، اقتصادی و نحوه ی سرکوب این حرکت بوسیته حجاج بن یوسف ثقفی و ماهیت اجتماعی، چیستی و پی آمدهای این جنبش نیز در این جستار پاسخ می یابد.
حضور خاندان های شیعی گوناگون کنار امامان در عصر حضور و دوره های پس از آن و تأثیر این خاندان ها در دگرگونی های جامعه شیعی، از موضوع های درنگ کردنی در تاریخ شیعه امامیه است. این خاندان ها در تکوین مبانی فکری شیعه بسی تأثیر گذاردند و در گرفتن احکام و گسترش علوم و معارف اهل بیت (ع) در جامعه اسلامی، بسیار کوشیدند و در صحنه مبارزات سیاسی حاضر شدند. خاندان یقطین از خاندان های متقدّم علمی و سیاسی شیعه در کوفه (میانه قرن دوم تا میانه قرن سوم هجری) بود که اعضایش از اصحاب و یاران امامان به شمار می رفتند. شماری از آنان، از محدّثان این خاندان بودند که از امامان شیعه حدیث روایت کردند. اینان در زمینه های حدیث، فقه، تفسیر و کلام می کوشیدند و برخی از آنان از محدّثان و فقیهان معروف شیعه اند. خدمات علمی خاندان یقطین در انتقال و گسترش مبانی فقه و کلام امامیه و گسترش روی کرد نقل گرایانه پیروان تشیع، تأثیرگذار بوده است. عمل کرد خاندان یقطین افزون بر انتقال و گسترش مبانی فقه و کلام امامیه، زمینه ای برای گرایش مبتنی بر اصالت حدیث در شیعه فراهم آورد. بررسی سهم خاندان یقطین در انتقال و گسترش میراث شیعه از هدف این پژوهش است .
دریافت خبر و انتقال سریع آن به مرکز و تصمیم گیری درست و به هنگام، از اصول پای داری دولت ها به شمار می رود. این هدف موجب شده است که از روزگار باستان، سازِکارهای گوناگونی برای دست یابی به اخبار و انتقال آن فراهم آید. مانند چاپار، دیوان برید، اشراف و نظام یام به انگیزه خبریابی به هنگام و انتقال سریع آن. دیوان برید در این میان از کمال بیشتری در سنجش با دیگر سازکارها برخوردار بود که با سقوط بغداد، آن نیز بر افتاد. باری، اصل و ضرورت کسب و انتقال خبرها در دوره های بعدی به ویژه در دوره صفویه به اندازه ای مهم بود که این دولت از روش های قرینه ای در این باره بهره می برد. جایگاه جهانی و مهم دولت صفوی در کنار دولت عثمانی و ازبک ها و وحدت و تمرکز حاکمیت صفوی در ایران، بر ضرورت و اهمیت کسب خبر و انتقالش در این دوره می افزود. هدف این پژوهش، بررسی پیش بینی ها و عمل کرد دولت صفوی درباره دست یابی و انتقال اخبار است. پرسش هایی که این پژوهش آنها را پاسخ می گوید، چنینند: اخبار و اطّلاعات قلمرو صفوی چگونه به دست می آمد و منتقل می شد؟ نظام خبریابی و خبررسانی دولت صفوی چگونه در ثبات و ضعف این دولت تأثیر می گذارد؟ بر پایه این پرسش ها، این فرضیه آزموده می شود: «پراکندگی مسئولیت و نبود تشکیلات ثابت خبریابی و خبررسانی در این دوره، از عوامل بنیادینی به شمار می رفت که در روزگار ضعف دولت صفوی به انحطاط و سقوطش انجامید». داده های تاریخی پژوهش با اثبات این فرضیه، تصویری روشن از نظام خبریابی و خبررسانی این دوره می نُماید.
شاخه هایی از قبیله «عُتوب» که ساکن نجد عربستان بودند، به عللی مانند خشک سالی های مکرّر و طبیعت بَدوی شان، در قرن هفدهم میلادی به مناطق گوناگونی مانند عراق، شام و خلیج فارس کوچ کردند. گروهی از آنان به خلیج فارس رفتند و در کویت جای گرفتند. مانند «آل خَلیفه»، «آل صَباح» و «آل جَلاهمه». آل خلیفه پس از زمانی به سوی قطر رفتند و در منطقه «زُباره» در بخش غربی قطر مستقر شدند تا اینکه به بحرین یورش بردند (1783 م) و به حاکمیت «آل مَذکور» حاکمان دست نشانده ایران، پایان دادند و با سیاست های خاص خود و بهره گیری از زمان مناسب، بر آن کشور چیره شدند. آل خلیفه بحرین پس از قدرت یافتن، املاک شیعیان را مصادره و آنان به بیگاری گرفتند. بنابراین، شیعیان از استخدام در اداره ها و مراکز مهم محروم و به پرداخت مالیات های ظالمانه ای وادار شدند و از این رو، در پایین ترین درجه هرَم اقتصادی و سیاسی جای گرفتند. اصلاحات دهه دوم قرن بیستم و کارهای حَمَد بن عیسی بن سلمان (1999 م) تغییراتی در وضع اقتصادی شیعیان پدید آورد، اما موجب نشد که شیعیان آن منطقه به حقوق خود دست یابند. بنابراین ناخرسندی آنان از حکومت دوام یافت. این پژوهش به عوامل مؤثر در پیروزی آل خلیفه در تصرف بحرین می پردازد و تأثیر آن را در وضعیت اقتصادی جامعه شیعی آن کشور توضیح می دهد.
جامعه مدینه که به کوشش پیامبر اسلام(ص) پدید آمد، آن چنان با پیشینه خود و نیز با آن چه در ذهنیت مردمان وجود داشت، متفاوت شده بود که اطلاق مدینه فاضله بر آن چندان دور از واقعیت نمی نمود؛ جامعه ای مبتنی بر ارزش های متعالی و دارای شاخصه های پیشرفت؛ چون امنیت، فرهنگ، نظم و آزادی که حرکت شتاب آلود آن تا سالیان دراز هم چنان بالان بود و زمان زیادی گذشت تا خمودی و سستی در آن راه یابد. این پیشرفت، نتیجه و حاصل آموزه های وحیانی، کنش های نبوی و تربیت متعالی نبی مکرم اسلام (ص) بود که با کوشاورد دست پروردگانش به سرعت به بار نشست و با گسترش همه جانبه توانست تمامی ابعاد زندگی مردم را، از نظر آرامشی و آسایشی (فرهنگ و تمدن) در بر گیرد. شهر یثرب که با هجرت پیامبر به آن جا، نام مدینه النبی به خود گرفت، پیش از این در چالشی جدی با اصول ارزشی و مدنی، در مسیر انحطاط قرار داشت و از حداقل سازمان سیاسی، فرهنگی و اجتماعی بهره مند بود، اما در پی اقدامات پیامبر (ص) تحولی بنیادین یافت و در اندک زمانی دچار تحولی ژرف و اساسی شد؛ شکل گیری حکومت، تدوین قانون اساسی، تحقق زمینه برادری و برابری و در یک کلمه، پیدایی امکان اراده گری و نیز فرصت بهره مندی همگان از حقوق انسانی، همراه با شناخت وظایف و تکالیف ضروری. بدین گونه مدینه توانست به عنوان شهری اسلامی، نماد جامعه پیشرفته قلمداد گردد. این جستار که به انگیزه نمایاندن تحولات معطوف به توسعه جامعه نبوی بر پایه آموزه ها، سیره و سنت نبی اکرم، شکل گرفته، بر آن است هر چند گذرا، فرایند این پیش رفتگی را مورد بازخوانی و درنگ قرار دهد.
شخصیت های صدر تاریخ اسلام بر پایه جایگاه خود، در روند شکل گیری روی دادها تأثیرگذار بوده اند. سعد بن ابی وقاص از کسانی بود که بر اثر جایگاه قبیله ای، سبقت در اسلام، آشنایی با امور نظامی، شرکتش در فتوحات و حضورش در شورای تعیین خلیفه، هویت سیاسی و اجتماعی تاثیرگذاری در جامعه اسلامی عصر خویش داشته است. برای شناخت درست و دقیق روی دادهای گوناگون به ویژه دوره خلافت عثمان و امام علی(ع)، بررسی شخصیت و عمل کرد وی ناگزیر می نماید. این مقاله با بهره گیری از منابع اصلی و پژوهش های جدید، به روش توصیفی تحلیلی بدین پرسش پاسخ می گوید که نقش و جایگاه سعد بن ابی وقاص در این روی دادها چه و کجا بوده است و چرا عملکرد وی در این زمینه، اهمیت ویژه ای دارد؟
