پژوهشنامه تاریخ اسلام

در سده چهارم هجری و با استقرار حکومت آل بویه در نیمه غربی ایران، از نهادهای اجتماعی و شهری حمایت شد. این نهادهای اجتماعی عمدتاً در قالب مراکز علمی (دارالعلم ها و کتاب خانه ها) و بیمارستان ها در جهت ارائه خدمات درمانی و آموزشی و بر پایه وقف در شهرها شکل می گرفتند. این پژوهش با روش مطالعه تاریخی سعی دارد تا ضمن بازکاوی نقش وقف در شکل گیری و پایداری نهادهای مزبور، عوامل مؤثر بر فراز و فرود وقفیات دوره بویهیان را در بستر تحولات تاریخی بررسی و کاوش کند. نتایج به دست آمده نشان می دهد که موقوفات نهادهای عصر آل بویه منبع مالی پایداری برای آن ها ایجاد کرد و زمینه های پیشرفت را در این دوره فراهم آورد. اما پس از پایان سیطره سیاسی آل بویه، به بهانه جهتگیری شیعی دارالعلم ها و کتاب خانه ها، موقوفات وابسته به آن ها در جریان رخدادهای تاریخی با آسیب مواجه شدند و درنتیجه، فعالیت آن ها با افول مواجه شد. اگرچه وقفیات مرتبط با بیمارستان ها بعضاً حتی تا اواخر دوره ایلخانان همچنان پایدار ماندند. وجود حکومت های نیمه مستقل و محلی، همچون اتابکان فارس، در برخی شهرها به دوام موقوفات درمانی بویهیان یاری رسانید.

قرن چهارم هجری سده آغاز شکل گیری خاندان های سادات در ایران محسوب می شود. خاندان حسینی حمزوی یکی از این خاندان ها بود که هسته اولیه آن در شهر قم شکل گرفت. این خاندان شیعه مذهب در عصر سلجوقیان نقش مهمی در عرصه های گوناگون اجتماعی ایفا کرد. این تأثیرگذاری در بستری از شرایط سیاسی و اجتماعی آن دوره و بر پایه امکانات و امتیازهای سادات در شهرهای ایران، به ویژه شهر قم، قرار داشت. آن زمینه ها و گزارشی تحلیلی از موقعیت ها و موفقیت های این خاندان موضوع نوشته حاضر است که با روش توصیفی-تحلیلی فراهم آمده است. یافته های پژوهش بیانگر آن است که خاندان حمزوی، که پیش از عهد سلجوقیان جایگاه اجتماعی و نفوذ سیاسی کسب کرده بود، در این دوره جایگاه خود را ارتقا بخشید. چهره های شاخص این خاندان با ورود به مشاغل اداری و مناصب رسمی، مانند نقابت سادات و ریاست شهرها، به عنوان واسطه بین حاکمان و سادات و شیعیان عمل کردند. در عرصه فرهنگی، فقها و محدّثانی در خاندان حمزوی پرورش یافتند که در ترویج آموزه ها و عقاید شیعه نقش آفرین شدند. آن ها با تأسیس مدرسه و کتاب خانه، تربیت شاگرد، و حمایت از نویسندگان شیعی در این عرصه فعالیت چشمگیری داشتند و با اتخاذ رویکردی تقریب گرایانه، از مقبولیت و احترام قابل توجهی نیز نزد غیرشیعیان برخوردار شدند.

اقلیت های دینی ساکن ایران، با آیین ها و باورهای متفاوتشان، در شکل دهی به زیست جهان تاریخی مشترک و غنا و تکثر فرهنگی ایرانی سهیم بوده اند. کوشش های ایشان برای حفظ هویت و بقا در میان اکثریتی دیگرکیش، گاه در حوزه های شغلی و حرفه ای هم نمود یافته است. در آنچه می آید، عمدتاً با تکیه بر گزارش ها و نگارش های سیاحان غیرایرانی، که نوعاً جزئیات بیشتری را از زندگی اقشار عامه و عموم اقشار بازتاب داده اند، و نیز بر پایه شماری از اسناد و مدارک درباره زرتشتیان، به عنوان اقلیتی ریشه دار و باسابقه در ایران، کوشش شده حرفه ها و پایگاه های عمده و معروف درآمدی ایرانیان زرتشتی در دوران قاجاری، روشن شود. نتیجتاً، این مشاغل و پایگاه ها در حوزه هایی حرفه ای که زرتشتیان به تأثیر سنت یا ساختارهای صنفی محلی بیشتر به آن ها می پرداخته اند، همچون تنجیم یا مشاغل غالباً یدی باغبانی و بنّایی و ابریشم تابی و پشم بافی، یا مشاغلی که وجاهت عمومی یا کارورزان مسلمان به نسبت کمتری را شامل می شده اند، همچون صرافی و شیرکچی گری، گونه بندی و افزون برآن ها، حرفه هایی هم که به علت برخی محدودیت ها زرتشتیان از ورود به آن ها منع می شده اند، همچون پیشه های نظامی و انتظامی یا مشاغل دیوانی، معرفی شده اند.

اگرچه سابقه ترویج مسیحیت کاتولیک در ایران عهد اسلامی به دوران ایلخانی بازمی گردد، از زمان صفویه بود که تبلیغ مسیحیت کاتولیک در شکلی سازمان یافته با فرقه ای از زاهدان مسیحی که به سنت آگوستین منسوب بودند، آغاز شد. شروع این تکاپو، نه به دنبال فعالیت های صلح آمیز، بلکه در پی تصرفات نظامی پرتغالی ها در خلیج فارس و استقرار آنها در جزیره هرمز رقم خورد. هدف این پژوهش پرداختن به این مسئله است که کنش دینی آگوستینی ها چه پیامدها یی در عصر صفوی به دنبال داشت. در راستای پاسخ به این سؤال، تلاش شده موضوع بر اساس منابع اصلی و پژوهشی و به روش توصیفی و تحلیلی واکاوی شود. یافته های تحقیق نشان می دهد که آگوستینی ها در برابر پایبندی مستحکم ایرانیان نسبت به عقاید دینی خود، عملاً در تبلیغ و ترویج مسیحیت شکست خوردند و مجبور به ترک ایران برای همیشه شدند.

با به قدرت رسیدن کیائیان در شرق گیلان و تأکید آنان بر ترویج و گسترش تشیع زیدی، عرصه فعالیت های فکری برای پیروان سایر نحله ها و مذاهب بسیار تنگ شد. کیائیان در قبال مخالفانی که بخشی از فرهنگ دینی گیلان بودند، رویه مماشات و تساهل در پیش نگرفتند؛ به گونه ای که طی دوران دویست ساله حکومتشان، پیروان آیین های اسلامی و غیرآن در گیلان، سرکوب یا از آن اخراج شدند. اصرار بر تشیع زیدی و انتخاب این مذهب به عنوان تنها مذهب مردم گیلان از سوی حاکمان بیه پیش و از سوی دیگر، تعصب حاکمان تالش و بیه پس بر تسنن، بسترساز جنگ های خونینی در تاریخ میانه گیلان تا پیش از صفویه شد. ماحصل این نبردها فرسودگی نظام اجتماعی و اقتصادی گیلان و تصرف آسان این سرزمین توسط شاه عباس صفوی در 1000ق بود. پرسش اصلی پژوهش حاضر این است که دغدغه های دینی و مذهبی حاکمان محلی گیلان تا چه میزان بر اختلاف های سیاسی و فرهنگی آنان تأثیرگذار بوده است. یافته های پژوهش نشان می دهد که ریشه بسیاری از مناقشات سرزمینی دودمان های محلی گیلان و تالش، اختلاف هایی مذهبی بوده است که بسترساز جنگ های مداوم در این سرزمین شده است. پژوهش حاضر با تکیه بر رویکرد تاریخی و به شیوه مطالعه توصیفی-تحلیلی صورت گرفته است.

شهر تاریخی توَّج، در پس کرانه شمالی خلیج فارس، در دوره ای نسبتاً طولانی از شهرهای شناخته شده ایران به شمار می آمده است. اوج رونق این شهر در دوره آل بویه بوده ، اما پس از آن به سرعت دچار رکود شده است. اکنون نیز از این شهر جز نامی در متون کهن باقی نمانده و حتی ویرانه های آن نیز ناشناخته است. مقاله حاضر علل پیدایی و پویایی این شهر و عوامل زوال آن را بررسی می کند. این پژوهش، که به روش تحلیل تاریخی مبتنی بر منابع کتابخانه ای صورت گرفته است، نشان می دهد که دو مؤلفه اقتصادی، یعنی موقعیت تجاری واسطه ای توَّج در بنادر خلیج فارس و نواحی مرکزی ایران، و تولید پارچه های کتانی توزی، عوامل اصلی شکوفایی این شهر در عصر آل بویه بوده اند. بررسی ها درباره سقوط این شهر نیز دخالت عوامل انسانی را در کنار عوامل طبیعی نشان می دهند. در این باره، منازعات جانشینی عضدالدوله در فارس، حملات مکرر ملوک شبانکاره و قرامطه به کرانه ها و پس کرانه ها، و تغییر مسیر تجارت دریایی از خلیج فارس به دریای سرخ، به عنوان یک عامل فرامنطقه ای، در زوال توَّج مطرح اند. نظر به این ها، تطورات توَّج را می توان مصداق و نمونه بارزی از تأثیر تحولات مسیرهای بازرگانی بر تغییرات سکونتگاه های انسانی در نظر گرفت.