پژوهشنامه تاریخ اسلام

پژوهشنامه تاریخ اسلام

پژوهشنامه تاریخ اسلام سال نهم بهار 1398 شماره 33 (مقاله علمی وزارت علوم)

مقالات

۱.

تاریخ نگاری نظامی عصر اسلامی از آغاز تا پایان عصر ممالیک (648-923)(مقاله علمی وزارت علوم)

نویسنده:

کلید واژه ها: تاریخ نگاری نظامی جنگ در اسلام جهادیه نگاری فتوح نگاری مغازی نگاری

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : 721 تعداد دانلود : 769
گزارش نبردهای اعراب از نگارشهای مورد توجه در تاریخ نگاری اسلامی بود. در منابع اسلامی حدود 1400 درگیری بین قبایل عرب جاهلی ثبت شده است. در دوره اسلامی نیز گزارش دقیق جنگ های پیامبر 6 و فتوحات دوره خلفا از مهمترین مباحث مورد توجه مورخان اسلامی بوده است؛ تا جایی که به تدریج دسته ای از مورخان نظامی ظهور یافتند که بطور تخصصی به مباحث نظامی از جمله سازمان و سازماندهی، تسلیحات و فن آوری نظامی، شیوه های جنگی، طرح ریزی نظامی و انواع جنگ ها پرداختند و به این ترتیب شکل جدیدی از تاریخ نگاری یعنی «تاریخ نگاری نظامی» به وجود آمد. این تحقیق بر آن است تا با معرفی آثار مطرح در حوزه تاریخ نگاری نظامی و اشکال گوناگون آن در دوره اسلامی تا پایان عصر ممالیک، عوامل تأثیرگذار بر این نوع تاریخ نگاری را مطرح سازد. داده های تاریخی نشان می دهد به سبب اهمیت جهاد در اسلام، پیچیدگی جنگ ها و انتقال میدان های جنگ از صحرا به شهرها و سپس به دریاها، تحول در فن آوری تسلیحات، سازماندهی و روش های جنگی، تخصصی شدن حوزه جنگ و شکل گیری رسته های نظامی باعث توجه ویژه به تاریخ نگاری نظامی و نهایتاً ظهور مورخان جنگ و تدوین آثار تخصصی در این حوزه شده است.
۲.

مواجهه نعمان بن بشیر با مسلم بن عقیل و کوفیان(مقاله علمی وزارت علوم)

کلید واژه ها: انصار بشیر بن سعد قیام عاشورا مسلم بن عقیل نعمان بن بشیر

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : 543 تعداد دانلود : 611
انصار از عناصر اصلی مسلمین و اهرم های قدرت در صدر اسلام بودند. آنان در وقایع بعد از سقیفه کنار امام علی 7 قرار گرفته و در حوادث مهم آن زمان ایشان را یاری دادند، با این حال برخی از انصار از جمله بشیر بن سعد خزرجی و فرزندش نعمان بن بشیر والی کوفه در آستانه قیام امام حسین 7 ، موضع متفاوتی در پیش گرفتند. این پژوهش با روشی توصیفی- تحلیلی به بررسی عملکرد نعمان بن بشیر در مواجهه با کوفیان و حامیان امام حسین 7 پرداخته است. یافته های پژوهش نشان می دهد نعمان بن بشیر رفتاری دوگانه، مبهم و گاه متضاد دربرخورد با حوادث مختلف دوران حیات سیاسی اش داشته است. وی در جریان ورود مسلم بن عقیل به کوفه نیز با وجود عدم تمایل به خاندان علی 7 ، در مقابل کوفیان موضع قاطعی اتخاذ نکرد و برای آرام کردن جو سیاسی تنها به ایراد خطبه اکتفا کرد. محتوای این خطبه نشان می دهد تساهل یا تعلل رفتاری او از یک سو ریشه در وضعیت انصار پس از پیامبر 6 و تعصبات قبیله ای و از سوی دیگر ریشه در منفعت طلبی شخصی و تمایل او به کسب قدرت داشت.
۳.

تحلیل جامعه شناختی جنبش مختار ثقفی(مقاله علمی وزارت علوم)

کلید واژه ها: جنبش اجتماعی مختار ثقفی موالی امام سجاد (ع)

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : 974 تعداد دانلود : 303
جنبش ضداموی و ضدزبیری مختار، یک جنبش اجتماعی- انقلابی بود که با هدف خونخواهی امام حسین (ع) و برپایی حکومت عدل شکل گرفته بود. از این رو بررسی جامعه شناختی این جنبش می تواند در ارزیابی آن کمک زیادی کند. این پژوهش پس از گردآوری داده های تاریخی با رویکرد جامعه شناختی بر پایه چهار محور بنیادی: فرآیند، ساختار و ارتباط با کنش گران جنبش و باورها و نقش نیروهای کنش زا به تحلیل جامعه شناختی این جنبش پرداخته است. دستاورد پژوهش نشان دهنده آن است که در پی دست یابی موالی به حقوق خویش، مختار به عنوان رهبر کاریزماتیک توانست موالی و شیعیان را همراه نماید؛ اما به دلیل ناسازگاری باورها با برنامه ها و اهداف، نهادی نشدن جنبش در عراق و هم چنین قدرت طلبی مختار، این جنبش دچار بحران شد و به سبب نداشتن تأیید امام سجاد (ع) به شکست کشیده شد.
۴.

جایگاه اسماعیلیه در آرای خواجه نظام الملک و غزالی(مقاله علمی وزارت علوم)

کلید واژه ها: ابوحامد غزالی اسماعیلیه اندیشه سیاسی سیاستنامه نظام الملک

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : 228 تعداد دانلود : 888
اندیشه سیاسی ایرانیان در دوره سلجوقیان دچار تحوّل و دگرگونی شد. در این دگرگونی، قدرت سیاسی و اداره امور اجتماع، سلطنت را به عنوان مفهومی بدون رقیب، بر سپهر سیاست نشاند. در تعدّد علّتها و تکثّر مشارکت های دخیل در طی این فرایند، سیاستنامه نویسان به جز اندیشه ورزی، در عمل نیز در تثبیت این الگو مشارکت و نقش مهمی داشتند. الزامات زمان، سیاستنامه نویسان را به بازتعریف اندیشه ایرانشهری با رعایت الزامات دوره چیرگی ترکان واداشت و بر این اساس در این مسیر، چشم بر آموزه های شریعت دال بر پایبندی به عدالت در عرصه اختلاف و نیز لزوم رعایت حقوق مخالفان بستند و آن آموزه های مهم را در پای مصلحت حکومت و پاسداشت امنیّت مردم قربانی کردند. این پژوهش، مبتنی بر روش توصیفی تحلیلی و با بهره گیری از منابع کتابخانه ای، معطوف به بررسی رویکرد نظام الملک طوسی و ابوحامد غزالی درخصوص چگونگی تعامل با مخالفان مذهبی، بویژه اسماعیلیان نزاری و تحلیل چرایی آن است.
۵.

مالیات قبطی ها در نظام مالیاتی ممالیک(مقاله علمی وزارت علوم)

کلید واژه ها: تاریخ اقتصادی مصر جزیه قبطی ها نظام مالیاتی ممالیک مالیات های قبطی ها

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : 109 تعداد دانلود : 151
امور مالیاتی دوره ممالیک (حک. 648-923) به سبب نبود نظام منظم و ثابت و نیز دشواری در مدیریت بودجه، همواره در حال تغییر و دگرگونی بود. با توجه به اینکه بخشی از درآمدهای ممالیک مانند دولت های پیشین بر گرفتن مالیات از غیرمسلمانان قبطی استوار بود؛ منابع این دوره نشان می دهد ممالیک به سبب عوامل گوناگون مجبور شده اند تا در شیوه دریافت مالیات و انواع آن از غیر مسلمانان تغییراتی ایجاد کنند. این مقاله در پی پاسخ به این پرسش است که مالیات قبطی ها در دوره مالیک چه تغییراتی کرده و این تغییرات چه تأثیری در نظام مالی و درآمدهای ممالیک داشته است؟ بنابر یافته های این پژوهش، قبطیان با پرداخت مالیات های جزیه، ساحل الغَلّه، حقوق سلطانیه، مَظالِم، مُکوس، مواریث، جریمه و مالیات تجهیز سپاه، تأثیر بسیاری بر افزایش درآمد ممالیک داشته و در نهایت در رفع تنگناهای مالی و اقتصادی دولت ممالیک و بهبود وضع اقتصادی آنان نیز موثر بوده اند.
۶.

پزشکان غیرمسلمان در جامعه اسلامی دوره میانه؛ نگرش ها، کنش ها و تعاملات(مقاله علمی وزارت علوم)

کلید واژه ها: اهل ذمه پزشکان غیرمسلمان تاریخ پزشکی زندگی اجتماعی پزشکان

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : 897 تعداد دانلود : 147
پزشکان غیرمسلمان (ذمّی) در دوره میانه بیش از دیگر ذمّیان، با مسلمانان در تماس بودند و در شهرها و روستاها، دربارها، بیمارستان ها و حتی خانه ها با هم ارتباط داشتند. از این رو در ذهن و زبان و تجربه زیسته مسلمانان بیش از دیگران از آنان یاد شده است. این مقاله در پی واکاوی نگرش های مسلمانان به این پزشکان و بررسی رابطه مسلمانان با این دسته از اهل ذمّه است. نگرش مسلمانان نسبت به پزشکان ذمّی هم ریشه در منابع (آیات و روایات) و باورهای دینی داشت، هم متأثر از عرف و تجربه های زیسته آنان با این گروه از غیرمسلمانان در سده های متمادی بود. در این مقاله نشان داده شد دانش و توان حرفه ای، کاردانی و مهارت های درمانی پزشکان غیر مسلمان عامل اصلی حضور چشمگیر آنان در جامعه اسلامی بوده است. پزشکان ذمی افزون بر کنش های حرفه ای، در رواج بعضی عادات و رفتارهای هنجارشکنانه در میان مسلمانان موثر بودند. اگرچه گزارش هایی از تعاملات منفی و گاه واکنش های خصمانه مسلمانان نسبت به پزشکان غیرمسلمان در دست است، امّا در ارزیابی کلان مناسبات نخبگان و توده های مسلمان با این پزشکان در بیشتر زمان ها مسالمت آمیز و سازگارانه بود.

آرشیو

آرشیو شماره ها:
۴۷