پژوهشنامه تاریخ اسلام

پس از رسمی شدن تشیّع در ایران عصر صفویه، «مدرسه» به مهم ترین مرکز نهاد آموزش در خدمت این مذهب رسمی بدل گردید، اما پرسش این است که چنین نهاد آموزشی در علوم دینی وغیردینی آن روزگار چه تأثیری گذارد؟ بر پایه بررسی های صورت گرفته در این باره، تکاپوهای علمی مدارس از عوامل تأثیرگذار در گسترش علوم دینی و مرکزیت یافتن فقه شیعه در ایران از میانه های عصر صفوی بوده است. مدارس معطوف به دیدگاه واقف و مدیران آنها، در رواج اندیشه های علمی به ویژه اندیشه اخباری، در روی دادهای علمی نیمه دوم عصر صفوی بسیار مؤثر بودند. هم چنین تأکید بسیار مدارس بر علوم دینی، سبب افول برخی ازعلوم غیر دینی شد.

پیداییِ بحران های سیاسی و اقتصادی نیمه دوم قرن پنجم هجری در خلافت فاطمیان و منازعات آنان با سلجوقیان در شام به تأسیس حکومت های محلی در این منطقه انجامید. دولت بنی منقذ شیعی مذهب در شیزر، از این حکومت ها بود که میانه سال های 474-552 در شیزر (شمال غربی حماه) تاسیس شد و در تحولات سیاسی شام و تعامل با حکومت های سلجوقیان، صلیبیان و اسماعیلیان، تأثیر گذارد و سرانجام در پی وقوع زلزله ای سخت (552 ق) در شیزر از میان رفت. بر پایه یافته های پژوهش، امیران بنی منقذ با سیاستی کارآمد و بهره گیری از استحکامات شیزر، به رغم محدود بودن قلمرو خود موفق شدند استقلالشان را حفظ و پایه های حکومتشان را تثبیت کنند . این پژوهش به روش کتاب خانه ای و با استناد به منابع اصلی به دنبال بررسی تعامل سیاسی و برخوردهای این دولت با سلجوقیان، صلیبیان و اسماعیلیان شام است.

مغولان پیرو آیین «شمنیسم» بودند و بر پایه اوضاع برآمده از زندگی «خانه به دوشی» خود، از مدارای اعتقادی برخوردار بودند. در یاسای چنگیزی هیچ دینی راجح تر از دیگر ادیان نبود و بنابراین، زمینه برای تعامل اعتقادی مغول ها با مردمان فرمان پذیرشان فراهم آمد. برتری فرهنگ و مدنیّت اسلامی و شمار فراوان مسلمانانی که در اولوس های چهارگانه پسران چنگیز می زیستند، راه را برای مسلمان شدن برخی از خانان مغول هموار کرد و در همت کردن آنان به بهبود اوضاع رعایای مسلمان تأثیر گذارد. قلمرو ایلخانان اوضاع دیگری داشت و افزون بر مدارای اعتقادی مغول، رفق و مدارای آگاهانه تری بر سلوک مسلمانان حاکم بود. هم چنین مشروعیت حکومت ها و هم گرایی آنان با مردم، از مسلمانی آنان سرچشمه می گرفت. در این قلمرو، زمینه های سیاسی و اقتصادی دیگری فراروی ایلخانان پدید آمد که آنان را به سوی پذیرش اسلام کشاند. تبیین این زمینه ها و شناخت و تحلیل عوامل اسلام پذیری ایلخانان در جامعه دین محور ایرانی، محور این مقاله است که بر پایه پاسخ به چگونگی اسلام پذیری خانان مغول در دیگر اولوس ها، سامان می یابد.

سنت بلنددامنه اجوبه نویسی از روزگار ائمه اطهار (ع) آغاز شد و پس از غیبت امام زمان (عج) به علمای شیعی رسید. عالمان شیعه از طریق اجوبه ها، به پرسش های گوناگونی در زمینه های اعتقادی، اقتصادی، حقوقی، مسائل نوپدید (مستحدثه) بنابر نیازهای آن روزگار، پاسخ می دادند. از این رو، اجوبه های عالمان شیعه مجموعه ای غنی و استنادپذیر در معارف دینی به شمار می روند. این اجوبه ها افزون بر اهمیّت مذهبی شان، داده های ارزش مندی در زمینه تاریخ اجتماعی در بردارند؛ زیرا مضمون آنها تعامل های قشرهای گوناگون جامعه با یک دیگر است و افزون بر این، نیازهای فکری، حقوقی و اقتصادی مردم آن روزگار را بازمی تایند. این مقاله به تحلیل محتوای اجوبه ها می پردازد و محتوای آنها را برای گرفتن داده های اطلاعاتی از آنها به انگیزه تدوین تاریخ اجتماعی برمی رسد و نشان می دهد که محتوای اجوبه ها، گوشه و کنار حیات اجتماعی عصر خود را آشکار می کنند که از مواد ناگزیر برای تاریخ نگاری اجتماعی اند . .

میرزای نائینی پس از ورود اندیشه «پارلمانتیسم» به ایران (1324 ه)، با استناد به متن مقدس اسلام (قرآن و احادیث پیشوایان دینی) به توجیه آن پرداخت، اما شیخ فضل الله نوری با استناد به متن مقدس، این پدیده نوآمد را نفی و پیروانش را تکفیر کرد. چراییِ تفاوت فتوای این دو فقیه مسلمان درباره یک پدیده، بر پایه چارچوبی نظری در حوزه جامعه شناسی معرفت معطوف به معرفت دینی و جامعه شناسی تاریخی روزگار آن دو، پاسخ خواهد یافت. این پژوهش در دو بخش بر پایه نظریه پیتر برگر درباره «ساخت اجتماعی واقعیت» و جامعه شناسی تاریخی عصر مشروطه، به تبیین جامعه شناختیِ معرفت دینی آن دو فقیه فعّال در روزگار مشروطیت ایران می پردازد. بر پایه نظریه برگر، آگاهی (معرفت) آدمی هم در سطح «معارف روزمره» و هم در سطح معارف ناب (نظریه ها)، از عوامل اجتماعی و محیطی برمی آیند، اما صاحبان این معارف دوباره آنها را برای نسل بعد از خودشان برونی می کنند و در این فرآیند، داد و ستدی میان جهانی عینی و ذهنی افراد جامعه برقرار می شود. بنابراین، آگاهی های آدمی نه یک سره نسبی اند و نه یک سره «داده شده» و مطلق، بلکه دیالکتیکی میان ذهن و عین در کار است و معرفت دینی نیز از این قاعده مُستثنا نیست. اینکه نائینی توجیه گر مطلوب های اجتماعی عصر خودش به شمار می رفت و نوری حافظ قلمرو وضع موجود جامعه خود و پردازنده ایدئولوژی نظام حاکم بود و سنت موجود بر اثر تضارب این دو گونه معرفتِ آموزه ای دین با توجه به استناد هر دوی آنان به متن مقدس غنی تر شد، از نتایج این تحقیقند؛ چنان که نسل پس از آنان، نظام پادشاهی را به هیچ روی برنتافت.

حکومت آل بویه زمان کوتاهی پس از پیدایی اش در فارس، جبال و عراق گسترش یافت. در شاخه عراق، پس از مرگ معزالدوله پسرش عزالدوله به حکومت رسید. با قدرت گیری عزالدوله سستی به حکومت آل بویه عراق راه یافت که بخشی از آن معلول ناکارآمدی کارگزاران وی بود. محمّد بن بقیه از شخصیت های سیاسی و دیوانی عصر آل بویه عراق به شمار می رفت که در زمان عزالدوله به مقام وزارت رسید. وی پیشینه دیوان سالاری نداشت و از عیّاری به مقام وزارت دست یافت. مهارت او در گردآوری مال و تقدیم تحَف بسیار به عزالدوله، عامل اصلی دست یابی اش به وزارت بود، اما مشکل نداشتن پیشینه دیوان سالاری در روند کار وزارت او تأثیر گذارد و به پاره ای از ناسامانی ها انجامید. بر پایه یافته های پژوهش، ناکامی ابن بقیه در منصب وزارت حکومت بویهی از سویی از ناشایستگی وی در کارهای دیوانی و از سوی دیگر از استواری حکومت عزالدوله در عراق سرچشمه می گرفت. این پژوهش برای پاسخ گویی به چیستیِ تأثیرات اوضاع سیاسی اجتماعی دوران زندگی ابن بقیه در کوشش های وی در مسند وزارت سامان یافته است که با روش توصیفی، کارهای ابن بقیه و تأثیر او را در دگرگونی های سیاسی دوره حکومت بویهیان برمی رسد. .