پژوهشنامه تاریخ اسلام

شکل گیری مفهوم خلافت در خلال رخداد سقیفه و طرح جانشینی نبی اکرم(ص) سرمنشاء بسیاری از تحولات فکری و نظریه پردازی های سیاسی در جهان اسلام شد. روند تغییر و دگرگونی مفهومی و واژگانی خلافت در اداور تاریخ اسلام از چشم تیزبین محققان بدور نبوده است. اما کماکان موضوع تحول و درک این مفهوم در بستر تحولات تاریخی جای هرگونه تحقیق تحلیلی و تطبیقی را باز گذاشته است. مدعای اصلی این نوشتار این است که مسببان خلافت خود درک دقیق و روشنی از این مفهوم نداشته اند و بر خلاف آنچه در سده های پسین آمده است، مفهوم خلافت و کارکرد و حیطه ی وظایف خلیفه در بستر تحولات تاریخی و اجتماعی شکل گرفته است. در این مقاله برآنیم تا دگرگونی و تغییر مفهوم "خلافت" را در عصر خلفای سه گانه بررسیده، با رویکردی تحلیلی معطوف به تحولات تاریخی و متکی بر منابع اندیشه ای به ارائه بازتاب این تحول تاریخی در متون نظری سده های پسین مبادرت ورزیم.

با حمله گسترده مغول به سرزمین های اسلامی و سقوط حکومت های مسلمان، تشکیلات اداری این حکومت ها نیز به یک باره فرو ریخت. با این حال کارگزاران مسلمان بازمانده از این حکومت ها توانستند به تدریج جایگاه خود را در تشکیلات اداری مغول ها باز یابند. در این میان حضور سیف الدین بیتکچی کارگزار مسلمان برکای خان فرمانروای مسلمان الوس جوچی از موضوعات مهم در تحولات دیوانسالاری مغول ها در ایران محسوب می شود. چگونگی برآمدن سیف الدین در تشکیلات اداری هلاکو و اشاره های مبهم و اجمالی و مسکوت گذاشتن دلایل سقوط وی از مقام ارشد دیوانی هلاکو و به یاسا رسیدن او در آستانه لشکرکشی تدافعی هلاکو در مقابل قلمرو برکای خان، مسأله ای است که علاوه بر قصور منابع، بی توجهی محققان تاریخ را نیز به همراه داشته است. در این پژوهش تلاش شده است تا با بررسی و بازبینی شواهد پراکنده موجود در مورد سیف الدین بیتکچی، رویداد های مرتبط با جریان تحولات دیوانی و سیاست های منطقه ای هلاکو در این روزگار مورد ارزیابی قرار گیرد. این پژوهش نشان می دهد که کشته شدن سیف الدین بیتکچی به عنوان دیوانسالار مسلمان و هم سو با سیاست های الوس جوچی به رهبری برکای خان، در واقع روند و شروع تازه ای برای تشکیلات اداری و استقلال اداری دیوانسالاری مغول ها به رهبری هلاکو خان از الوس جوچی یا اردوی زرین بوده است.

ورود اصحاب امامان شیعه به عرصه ی تاریخ نگاری همراه با نبردنگاری در سیره علوی با رویکردی کلامی و به منظور اثبات تفکر جانشینی امام علی(ع) و یافتن ریشه های آن در سیره ی نبوی بود. این حرکت با پیشگامی عبیدالله بن ابی رافع در نیمه ی دوم قرن اول آغاز شد و در جریان تاریخ نگاری اسلامی تأثیر بسزایی داشت. از سویی جریان سیره نگاری را در دو شاخه ی شیعی و سنی سرعت بخشید و از سوی دیگر ابتکار و پیشگامی اصحاب امامان(ع) را در گشودن محورهای جدید تاریخ نگاری به اثبات رساند. این حرکت در قرن دوم با تلاش جابر جُعفی و شاگردش ابان بن تغلب به عنوان دو ریز جریان در تاریخ نگاری شیعی ارتقا یافت. تکیه بر آرای امامان(ع) و دستیابی به اهداف فقهی و کلامی ویژگی مشترک و اساسی این حرکت علمی بود. اما در درون این جریان گرایشی معتقد به برخورد چالشی با مخالفان و گرایشی معتقد به تعامل با آنان بود، که دو نوع واکنش را از سوی اهل سنت موجب شد. در کنار این حرکت، برخی دیگر از اصحاب، به نمایندگی ابومخنف و شاگردانش هشام کلبی و نصربن مُزاحم، با رویکردی تاریخی به ترسیم نبردنگاری در سیره ی علوی پرداختند. پژوهش حاضر این حرکت و تطور را با بررسی شرح حال علمی تاریخ نگارانِ صحابی و اخبار پابرجا از آنان بررسی می کند.

مسلمانی و قدرت گیری غازان (694-702ق) که با اسلام پذیری گسترده ی مغول ها و رسمیت اسلام از سوی حکومت همراه بود نقطه عطفی را در تاریخ عصر ایلخانان رقم زد. این مهم موجبات هموار شدن روابط میان مردم و حکومت را فراهم آورد و در پرتو ملاحظات اسلامی و ایرانی اصلاحاتی را موجب شد که تا اندازه ای نابسامانی های عهد هجوم مغول را تعدیل کرد. در عهد غازان جامعه و اقتصاد و حکومت رو به بهبودی نهاد و حکومت ایلخانی به عنوان حکومتی مسلمان در جهان اسلام مطرح شد. با این حال در سیاست خارجی، چگونگی مناسبات با مملوکان مسلمان- مقوله ای که در مقاله حاضر با عنوان «مسأله مملوکان» از آن یاد می شود- به عنوان مهمترین عرصه سیاست خارجی که با جنگ و خصومت همیشگی همراه بود، به شکل سابق ماند. این در حالی بود که توقع می رفت مسلمانی غازان زمینه های بهبودی این مناسبات را هموار کند. بررسی چگونگی و ماهیت این مناسبات در زمان سلطنت غازان و علل ناکارآمدی آن مسأله ای است که مقاله حاضر قصد بررسی آن را دارد.

سرزمین خراسان به دلیل ظرفیت های فرهنگی و موقعیت جغرافیایی از دیرباز کانون حماسه های کهن ایرانی بوده است. استقامت در برابر مهاجمان صحراگرد، در یک روند پایدار و متداوم ، توانایی حفظ هویت را در این سرزمین افزوده است. مقاومت های نظامی در برابر دشمنان مهاجم به روزگار ساسانیان باز می گردد. تاسیس پادوسبان شرق و پست کلیدی مرزبانی دهقانان مؤید این مدعاست. فتح این سرزمین توسط مسلمانان و درپی آن ورود اسلام در عصر امویان یکی از مهم ترین حوادث تاریخی این سرزمین را رقم زد. اگرچه تاریخ ورود مسلمانان به خراسان به عصر خلیفه سوم باز می گردد، لیکن سیطره قطعی مسلمانان بر ماوراءالنهر تا نیمه دوم عصر امویان به تاخیر افتاد و سرانجام شهرهای آن به زیر چمبره ی فاتحان مسلمان در آمد وآخرین شهرهای آن مکانی مناسب برای زمین گیر شدن فاتحان مسلمان و اتمام فتوح اسلامی در مرزهای ماوراءالنهر شد. آنچه مقرر است در این مقاله مورد بررسی قرار گیرد یافت پاسخ این پرسش اساسی است که: دلایل کندی فتوح ماوراءالنهر چه بود؟ بی شک پیش درآمد این پژوهش مطالعه ی فرایند فتوحات اسلامی در خراسان بزرگ و سرحدات ماوراء النهر به شیوه ی توصیفی است و پس از آن با رویکردی تحلیلی به جستجوی دلایل کندی فتوح اسلامی و سرانجام زمین گیر شدن فاتحان مسلمان در این سرزمین پرداخته شده است.

همزمان با آغاز خلافت علی(ع)، معاویه به عنوان فرماندار شام با هدف کسب قدرت و خلافت رویاروی آن حضرت قرار گرفت. بدین منظور از روش های متعددی برای آماده سازی اندیشه و اذهان مردم نسبت به خلافت خویش استفاده کرد. کشته شدن عثمان و جابجایی قدرت و بالا گرفتن تنش های متعدد سیاسی و فرهنگی فرصت لازم را در اختیار معاویه برای تثبیت قدرت و خویش داد. طراحی ویژه در ساختار حکومت و اتخاذ انواع تدابیر فرهنگی و اجتماعی کاربست شیوه جدیدی در ساختار خلافت و مرجعیت وی را از عملکردهای اسلامی دور کرد. از این پس مرزبندی های قومی، قبیله ای و ساخت اجتماعی و فرهنگی جامعه اسلامی تغییر یافت و ارزش های قبیله ای جایگزین هنجارهای اسلامی گردید. این نوشتار در صدد است تا بدین مسأله بپردازد که: معاویه در راستای بازتعریف سیره خلیفه به سبک کسرایی و قیصری از چه روش ها و اقداماتی استفاده کرد؟ در پاسخ به مسأله مذکور، این فرضیه مطرح است: معاویه از طریق حصر فرهنگی و محدودیت ارائه آموزه های اسلامی در سرزمین شام، ساخت و ترویج احادیث جعلی، بهره برداری از شخصیت های اجتماعی، اعطای مقام و منصب، بذل و بخشش و اتخاذ مظاهر پادشاهی به تقویت الگوی نظام قبیله ای و جایگزین کردن سلطنت به سبک کسرایی و قیصری در سیره خلفای پیشین پرداخت.