مطالعات راهبردی بسیج

رویکردهای مختلفی در تبیین نشانه های سیاست گذاری فرهنگ مقاومت در ایران ارائه شده است. برخی از تحلیلگران چنین رابطه ای را بر اساس قالبهای تفکر جامعه شناسی پارسونزی تبیین نموده اند. بر اساس چنین نگرشی، نهادهای مدرن به گونه ای تدریجی جایگزین سازوکارهای کنش اجتماعی سنتی می شوند. نوسازی نه تنها زمینه های لازم برای تغییر در ساختار تولید اقتصادی را به وجود می آورد بلکه آثار و پیامدهای آن را می توان در حوزه کنش گروه های اجتماعی نیز مورد ملاحظه قرار داد. درک شاخصها و نشانه های سیاست گذاری فرهنگ سیاسی مقاومت از این جهت اهمیت دارد که زمینه های لازم برای ایفای نقش سیاسی و راهبردی مؤثر در ایران را امکان پذیر می سازد. رویکرد پارسونزی به ساختار سیاسی ایران، بخشی از واقعیت اجتماعی و ساختاری را منعکس می کند. بر اساس چنین نگرشی، اثربخشی مستقیم و آشکار دین در سیاست که تا چند دهه پیش پدیده ای منسوخ یا رو به زوال تلقی می شد، در ربع آخر قرن بیستم، ابعاد تازه ای پیدا کرده است. تا چندی پیش بسیاری از جامعه شناسان سیاسی و حکام بر آن بودند که نهادهای مذهبی و علمای دینی چندان اهمیتی از نظر سیاسی ندارند و می توان آنها را نادیده گرفت. از آنجایی که مقاومت را می توان انعکاس ظهور ادبیات اسلامی دانست، در این مقاله تلاش می شود تا رابطه بین فرهنگ دینی و همچنین سیاست گذاری فرهنگ مقاومت در ایران مورد بررسی قرار گیرد. بهره گیری از رهیافت پارسونز و همچنین درک واقعیتهای جامعه شناسی تفهمی ماکس وبر می تواند زمینه های لازم برای تبیین چنین فرایندی را فراهم سازد. سیاست گذاری فرهنگ مقاومت در ایران، از این نظر اهمیت دارد که می توان رابطه ای بین فرهنگ سیاسی، سیاست خارجی و نشانه هایی از اسلام سیاسی در محیط منطقه ای و بین المللی را مشاهده نمود. نشانه های اصلی فرهنگ مقاومت را می توان در مفاهیم و نشانه هایی از جمله مبارزه با سلطه، خوداتکایی، پایداری، بازدارندگی، دفاع مؤثر و کنش نامتقارن در برابر تهدیدات دانست. در چنین فرایندی برای تبیین نشانه های فرهنگ مقاومت در ایران تلاش می شود تا از رهیافت کارکردگرایی در روند سیاست گذاری فرهنگی استفاده گردد.

واقعیت آن است که در حال حاضر، نظریه های موجود علوم انسانی در حوزه هایی همچون مدیریت، اگرچه مفید اما راهگشا نیستند و مبانی فلسفی آنها با فرهنگ جامعه اسلامی همخوانی و انطباق ندارد. از سوی دیگر، روش تحقیق کارآمدی نیز برای اکتشاف و استخراج نظریه های مدیریت از متون دینی، موجود نیست. بر این اساس، هدف اصلی در مقاله حاضر، ارائه مدلی برای انجام پژوهشهای بنیادی در حوزه مطالعات مدیریت اسلامی بوده است؛ ازاین رو ضمن نقد روشهای تحقیق موجود و تبیین مفهوم علم دینی و آشنایی با روش شناسی علوم قرآنی، مدلی برای اجرای پژوهشهای بنیادی به منظور استخراج و احصای نظریه های علوم انسانی اسلامی ارائه شد. مدل ارائه شده مشتمل بر یازده گام بدین شرح بوده است: 1- مرور و تدبر در قرآن و شناسایی آیات مرتبط با موضوع پژوهش؛ 2- استخراج مضامین و پیامهای مرتبط از تفسیر قرآن؛ 3- استفاده از دو کدگذار برای اعتبارسنجی مضامین و پیامهای استخراج شده؛ 4- اعتبارسنجی مفاهیم استخراج شده بر اساس تفسیر المیزان؛ 5- تبیین نهایی مفاهیم شناسایی شده؛ 6- کدگذاری مفاهیم (پیامها) استخراج شده؛ 7- استخراج مقوله ها؛ 8- استخراج مقوله های اصلی؛ 9- تعیین روابط بین مقولات و ارائه مدل مفهومی اولیه؛ 10- اعتبارسنجی مدل بر اساس نظرات خبرگان و 11- آزمون مدل مفهومی نهایی پژوهش در محیط واقعی. همچنین برای ارائه مثالی از کاربرد مدل تبیین شده، مدل در حوزه عدالت توزیعی در سازمان به کار گرفته شد و شاخصهای موردنظر از قرآن شناسایی و استخراج شد.

این مقاله عملکرد پایگاه بسیج مساجد در اسلامی سازی فضای محله در ایران را مورد بررسی قرار می دهد. ارزیابی عملکرد از منظر تعالیم اسلامی به جلوگیری از خطا و جلوگیری از ضایع شدن منابع و امکانات و پیشگیری از فساد و انتخاب احسن در برنامه ریزی ها و سیاستگذاری ها کمک می کند. با رویکرد کارکردگرایی مؤلفه های عملکرد پایگاه بسیج مرکب از شاخصهای مدیریتی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی است. این مطالعه با روشهای پیمایش و مشاهده انجام گرفت. حجم نمونه شامل۳۸۰ پایگاه، ۳۸۰ فضای محله، ۴۴۱۶ شهروند در ۱۰ استان و ۲۵ شهر ایران و ۲۰ نفر از کارشناسان بسیج محلات بودند که با روشهای مختلف نمونه گیری به دست آمد. پایگاه بسیج مساجد محلات، واحد اصلی تحلیل است. نتایج نشان می دهد، ارزیابی شهروندان از عملکرد پایگاه در اسلامی سازی فضای محله از سطح متوسط به بالا است. معدل میزان مذهبی بودن شهروندان، نمره ۴۴/۱۵ از ۲۰ می باشد. میانگین ارزیابی از میزان آسیبهای موجود در محله در ماه از نمره ۲۰، ۲۲/۵ به دست آمده است که در حد کم است. شدت همه نمادهای اسلامی ساز از ۷۵% به بالا و میانگین حضور مردم در نماز جماعت محله ها ۱۰۲ نفر بوده است. متوسط رفتارهای اسلامی شهروندان در این محله ها، نمره ۳۳/۱۵ از ۲۰ می باشد. اغلب شهروندان، اجرایی شدن برنامه های پایگاه بسیج مسجد در اسلامی سازی را خوب ارزیابی کرده اند و به میزان برگزاری۱۰ برنامه از۲۰ برنامه به طور متوسط نمره ای بالاتر از ۱۰ داده اند.۷۸% از پایگاه ها، میزان هماهنگی امام جماعت و پایگاه را از متوسط به بالا ارزیابی کرده اند.۸۱% از پایگاه ها از متوسط به بالا با هیئت امنای مسجد تعامل داشته اند. حدود ۸۲% از شهروندان گفته اند فرمانده پایگاه در بین مردم «خیلی زیاد» یا «زیاد» یا «تا حدودی» مقبولیت دارد. ۷۷% از شهروندان گفته اند بسیجیان پایگاه در بین مردم «خیلی زیاد» یا «زیاد» یا «تا حدودی» مقبولیت دارند. هرچه ارزیابی شهروندان از میزان اجرای برنامه های بسیج محلات مثبت تر می شود، گرایش مذهبی آنان نیز افزایش می یابد.

این تحقیق با هدف زمینه های جنگ نرم و نقشهای پیشگیرانه و مقابله ای بسیج نسبت به آن با تأکید بر مؤلفه های قدرت نرم شکل گرفت و به این سؤالها که زمینه های جنگ نرم چیست و نقش بسیج در پیشگیری و مقابله با جنگ نرم کدام است، می پردازد.این پژوهش از نوع زمینه ای موردی می باشد و از فن دلفی استفاده شده است. حجم نمونه بر اساس جدول مرگان شامل ۲۳۲۵ نفر است و انتخاب نمونه ها به صورت خوشه ای چندمرحله ای انجام شد. ابزار پژوهش، پرسشنامه محقق ساختة ساختارمند است.داده های این پژوهش پس از ورود به رایانه با نرم افزار آماری SPSS و آزمونهای آماری پارامتریک و غیر پارامتریک مناسب با سؤالات پژوهش مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت. یافته ها نشان می دهد که زمینه های جنگ نرم به ترتیب اهمیت، عبارتند از مشکلات و چالشهای:۱- اقتصادی ۲– روان شناختی ۳ –فرهنگی ۴- خانوادگی؛ نقشهای پیشگیرانه و مقابله ای بسیج نیز به ترتیب اهمیت، عبارتند از: ۱– توانمندسازی ۲– افزایش باور های اعتقادی و معنوی ۳–به کارگیری توان امنیتی و انتظامی.

هدف از پژوهش حاضر، بررسی راهبردهای مقابله اسلامی و ویژگی های شخصیتی در دانشجویان بسیجی (فعال و عادی) برای شناسایی وضعیت آنها و مقایسه با دانشجویان غیر عضو بود. جامعه آماری پژوهش شامل 392 نفر دانشجوی کارشناسی بسیجی (93 پسر و 137 دختر) و غیربسیجی (65 پسر و 97 دختر) از دانشگاه های دولتی شهر تهران بود که به شیوه نمونه گیری خوشه ای تصادفی انتخاب شدند. آزمودنی ها به پرسشنامه های راهبردهای مقابله اسلامی (ICSS) و ابعاد شخصیتی نئو (NEO-FFI) پاسخ دادند. برای تجزیه و تحلیل داده ها از آمار توصیفی (میانگین و انحراف استاندارد) و آمار استنباطی (تحلیل رگرسیون چند متغیره MANOVA،ANOVA و همبستگی پیرسون) استفاده شد. تحلیل داده ها نشان داد که میانگین راهبردهای مقابله اسلامی (شناختی، رفتاری و عاطفی) در دانشجویان بسیجی (فعال و عادی) به طور معناداری (001/0p<) بیشتر از دانشجویان غیربسیجی می باشد. همچنین میانگین ابعاد شخصیتی برون گرایی، تجربه پذیر بودن، توافق پذیری و مسئولیت پذیری دانشجویان بسیجی (فعال و عادی) در سطح معناداری (001/0p<) بیشتر از دانشجویان غیرعضو بود، اما میانگین روان رنجورخویی در دانشجویان عادی بیشتر از دانشجویان بسیجی بود (001/0p<). از سوی دیگر، بین راهبردهای مقابله مذهبی اسلامی با ابعاد شخصیت، همبستگی معناداری وجود داشت. همچنین نتایج درون گروهی نشان داد که وضعیت دانشجویان بسیجی (فعال و عادی) از لحاظ شخصیتی و مذهبی در شرایط مناسبی قرار دارند.

از مهم ترین کارکردهایی که امام راحل (ره) و مقام معظم رهبری برای بسیج مطرح فرموده اند، می توان به حضور بسیج در همه صحنه ها، ازجمله صحنه های فرهنگی و علمی اشاره کرد. بسیجیان در کنار سایر نیازها، دارای نیازهای فرهنگی و علمی نیز می باشند و برای آنکه اعضای جامعه آمادگی لازم برای بسیجی شدن را داشته باشند (صرف نظر از سایر نیازهای آنان) باید نیازهای فرهنگی یا کمبودهای آنان و روشهای ارضای نیازها، عقاید، ارزشهای فرهنگی و علمی آنها را شناخت و زمینه برآورده شدن آن را فراهم کرد. برای دستیابی به این هدف باید به اهمیت نقش بسیج در ارتقای سطح علمی- فرهنگی اعضای خود توجه و در جهت آن برنامه ریزی کرد. این مقاله پژوهشی با روش کمی (زمینه یابی) و ابزار پرسشنامه محقق ساخته، به دنبال بررسی دیدگاه بسیجیان در مورد نقش بسیج محلات در ارتقای سطح علمی- فرهنگی اعضای بسیج است. روایی پرسشنامه توسط روش روایی محتوایی و استفاده از نظر متخصصان تأیید و ضریب پایایی آن از طریق آلفای کرونباخ ۸۹% برآورد شد. جامعه آماری این مطالعه را پایگاه های بسیج محلات (شامل فرماندهان ۳۵ نفر و اعضای بسیج محلات ۲هزار نفر) در سطح شهر مشهد تشکیل می دهند که از میان آنها بر اساس جدول مورگان تعداد ۳۲ نفر از فرماندهان پایگاه محلات و تعداد ۳۲۰ نفر از اعضای بسیج محلات به صورت نمونه گیری تصادفی ساده انتخاب شدند. نتایج به دست آمده بیانگر این است که بسیج محلات در ارتقای سطح فرهنگی و علمی بسیجیان مؤثر هستند. اعضای بسیج تمایل بیشتری به همکاری در زمینه های فرهنگی تا زمینه های علمی نشان می دهند. از نظر پاسخگویان، راه اندازی و توسعه پایگاه های اطلاع رسانی و فضای مجازی ازجمله عوامل رشد علمی- آموزشی بسیجیان است. همچنین به ترتیب برگزاری نشستهای حلقه شجره طیبه صالحین، برگزاری نشستهای بصیرتی و کارگاه های آموزشی و در نهایت برگزاری یادواره شهدا و اردوهای راهیان نور در ارتقای سطح فرهنگی- تربیتی بسیجیان مؤثر است. کمبود امکانات و بودجه پایگاه های بسیج ازجمله عواملی است که مانع رشد علمی و فرهنگی بسیجیان می شود. نتیجه نهایی بیانگر این است که بسیج محلات در ارتقای سطح علمی و فرهنگی اعضای خود نقش مهمی دارد؛ به علاوه نقش بسیج محلات در زمینه فرهنگی و ارتقای آن، نسبت به زمینه علمی مؤثرتر به نظر می رسد.