نامه علوم اجتماعی

در سالهای اخیر باروری در ایران به طور محسوسی کاهش یافته و متولدان هر سال از سال قبل کمتر بوده است. آیا با روند کنونی تنزل باروری می توان امیدوار بود که رشد جمعیت کشور بزودی متوقف شود و با خاتمه یافتن روند افزایش سالانه جمعیت امکانات گسترده ای که صرف جمعیت افزوده می گردد به بالا بردن سطح زندگی مردم اختصاص یابد؟ متأسفانه پاسخ منفی است. تحتی اگر معجزه ای در امر کنترل موالید رخ دهد و میزان تجدید نسل خالص کشوربه گونه ای شگفت انگیز ناگهان تا سطح جانشینی یعنی 1=NRR تنزل نماید‘ باز هم رشد جمعیت ایران حداقل تا سی و پنج سال بعد‘ و اضافه شده دست کم بیست میلیون نفر دیگر به جمعیت‘ ادامه خواهد یافت که علت آن مثبت و بالا بودن "گشتاور رشد جمعیت" کشور است. موضوع "گشتاور جمعیتی" که در حیطه جمعیت شناسی ریاضی قرار دارد‘ و بر پایه مبحث "جمعیت ثابت" لوتکا بنا شده است‘ نخستین با کیفیتز در سال 1971 آن را مطرح کرد. در این مقاله پس از تبیین مفهوم گشتاور جمعیتی‘ نحوه محاسبه و چگونگی به کارگیری آن به عنوان یکی از عوامل تعیین کننده تغییرات حجم جمعیت مورد اشاره قرار گرفته‘ و سرانجام با ارائه محاسبات مربوط به گشتاور رشد جمعیت ایران و شواهد کمی در مورد روند رشد جمعیت در سالهای آتی ضرورت استمرار و تشدید کنترل موالید کشور نشان داده شده است.

این مقاله به تحلیل یکی از نتایج ناخواسته آموزش عالی در نظام فرهنگی و ارزشی جامعه می پردازد. پژوهش های انجام شده در ایران غالباً حکایت از همبستگی منفی میان دینداری و تحصیلات (بالاخص در سطح عالی) داشته است. در این مقاله پژوهشی نیز به صورت توصیفی نشان داده شده که این تفاوت دینداری بزرگسالان در فرزندان نوجوان آنان نیز مشاهده می شود. برای تفسیر نظری این پدیده‘ مدلی تبیینی ارائه و از آن مدل به طور منطقی فرضیاتی استخراج گردید. سپس براساس نمونه ای تصادفی‘ فرضیات تحقیق در آزمون تجربی مورد بررسی قرار گرفت. نتایج این پژوهش نشان داد که دینداری ضعیف تر فرزندان نوجوان خانواده های تحصیلکرده دانشگاهی نسبت به همسالان آنها در سایر خانواده ها‘ بهایی است که این نوع خانوده ها برای موفقیت تحصیلی بیشتر فرزندان به منظور بازتولید موقعیت اجتماعی شان می پردازند.

انقلاب اطلاعاتی در دو موج 75 – 1945 و 95 – 1975‘ تمامی مناسبات اجتماعی را در پهنه جهانی دگرگون کرد. این فرآیند که همجنان ادامه دارد با جهانی کردن نوعی از فرهنگ‘ مقاومتهای بی شماری را چه در کشورهای مبدأ و چه به ویژه در کشورهای پیرامونی بر انگیخت. ضرورت توسعه تکنولوژیک از یک سو و ناهمسازی تکنولوژی جدید با فرهنگ سنتی از سوی دیگر‘ سرچشمه بحران عمومی هویت فرهنگی در کشورهای در حال توسعه بوده است که کلید حل آن تا اندازه زیادی در گسترش و تعمیق مطالعه فرهنگی کاربردی است. انسان شناسی کاربردی در همان حال که گرایش عمومی علوم انسانی به کاهش مرزبندی بین رشته های گوناگون و رویکرد چندگانه و بین رشته ای به موضوع واحد تحقیق را می پذیرد‘ بر آن است که با یافتن یک راه حل روش – شناختی مناسب‘ با ایجاد موازنه میان دو رویکرد کمی و کیفی‘ عام گرا و فردگرا‘ عمق لازم را به مطالعات خود بدهد و در عین حال اعتبار علمی این مطالعات را نیز حفظ کند. تحقق این ام تنها با درک روشن و آینده نگری کافی نسبت به فرایندهای فرهنگی معاصر ممکن است.

آن طور که شایع است عموم جامعه شناسان دین را "نهاد اجتماعی'' می دانند. برخی از صاحب نظراناسلامی معتقدند که دین فرانهادی است و در قالب یک "نهاد اجتماعی" نمی گنجد. در این مقاله بحث می شود که چرا دو دسته فوق به پاسخهای متفاوتی رسیده اند. نویسنده در جستجوی یافتن خطای یکی از دو قضیه 1. "دین نهاد اجتماعی است" و 2. "دین نهاد اجتماعی نیست" از یک بحث شناخت شناسی که مبتکر آن مرحوم علامه طباطبایی است بهره جسته است. در این مقاله جامعه شناسان به دو دسته تقسیم شده اند: دسته اول جامعه شناسانی مانند دروکیم که معتقدند منشأ همه نهادها منجمله نهاد دین خود جامعه است و دسته دوم جامعه شناسانی که به منشأ نهادها و منجمله منشأ نهاد دین کاری ندارند و در نزد آنان نهادها و منجمله دین صرفاً از آن جهت که در جامعه استقرار و ثبات می یابند و بر رفتار انسانها کنترل دارند نهاد نامیده می شوند. نویسنده در پایان نتیجه می گیرد که علت آنکه برخی صاحب نظران اسلامی در قضاوت خود به پاسخ متفاوت رسیده اند آن است که در تعریف "نهاد اجتماعی" از تعریف جامعه شناسان دسته اول چون دورکیم سود جسته اند و در تعریف دین از جامعه شناسان دسته دوم‘ لذا به قضاوتی از قضاوت جامعه شناسان رسیده ا

در این مقاله بعد از بررسی انتقادی نظریه های مهم ارتباطات در قلمرو تأثیر رسانه ها کوشش می شود یک الگوی نظری جامعه شناسی صورت بندی و مطرح شود. در این الگو دو عنصر مخاطب و سازمان رسانه ای دربافت و متن اجتماعی با هم و در تعامل با یکدیگر در نظر گرفته شده است. کاربرد این الگو در تبیین تأثیر رسانه ها بر افکار عمومی در ایران‘ به ویژه در تشریح نتیجه انتخابات هفتمین دوره ریاست جمهوری که می توان آن را نمونه خوبی از شکل گیری افکار عمومی تلقی کرد‘ نشان می دهد سهم عمده ای از قدرت تأثیر گذاری بر افکار عمومی خارج از حیطه عملکرد رسانه ها و در قلمرو محیط اجتماعی قرار می گیرد

موضوع این مقاله بررسی رضایتمندی شغلی کارکنان یکی از سازمانهای اداری استان فارس است. برای این منظور‘ در این مقاله این نکته مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است که افراد با خصوصیات فردی‘ انگیزه ای و موقعیتهای اقتصادی – اجتماعی متفاوت در جریان کار تا چه اندازه با دیگران همبستگی دارند؛ تا چه حد مسئولیت پذیر می باشند؛ به چه منظور در تصمیم گیریها مشارکت می کنند و به چه میزان نسبت به شغل خود بیگانه هستند. سپس تأثیر مجموعه این عوامل بر رضایتمندی کارکنان در سازمان بررسی شده است. در این پژوهش ابتدا تأثیر متغیرهای واسطه ای (همبستگی گروهی‘ مسئولیت پذیری‘ ...) بر متغیر وابسته مورد بررسی قرار گرفته است. روش تحقیقی‘ پیمایشی و جامعه آماری کلیه کارکنان یکی از سازمانهای استان یکی از سازمانهای استان فارس بود. در تجزیه و تحلیل داده ها از تکنینکهای آماری پیشرفته (تحلیل واریانس و رگرسیون چند متغیره) استفاده شد. براساس یافته ها‘ متغیر مشارکت در تصمیم گیریها تأثیر مثبت و زیادی بر رضایتمندی شغلی داشته. همچنین هر چه بیگانگی از کار و محیط در سازمان بیشتر بوده‘ رضایتمندی شغلی کاهش یافته است. بین مسئولیت پذیری و متغیر وابسته رابطه ای مثبت و معنی دار و جود داشته است. هر چه فرد از همبستگی گروهی بالاتری در سازمان برخوردار بوده‘ از شغل و سازمان خود راضی تر بوده است. متغیرهای مستقل (مانند سن‘ جنس‘ ...) به طور مستقیم رابطه معنی داری با متغیروابسته نشان نداده اند. اما دو متغیر"تمایل به کار دیگر در سازمان" و "نگرش نسبت به عملکرد سازمان" با رضایتمندی شغلی رابطه معنی داری داشته اند

جورج ریتزر جامعه شناس نظریه پرداز معاصر آمریکایی است. با اینکه مدارج تحصیلی اش در حوزه تخصصی جامه شناسی نبوده (لیسانس: روان شناسی؛ فوق لیسانس: مدیریت اداری؛ دکتری: روابط صنعتی و کار) ولی‘ علاقه او به این رشته از او فردی مؤثر در شکل دهی به ساختار جدید جامعه شناسی ساخته است. او پس از اخذ درجه دکتری و در طول سه دهه کارو تحقیق و تألیف در پی فهم میزان آشتی پذیری و تضاد بین چارچوبهای نظری بوده است. این نوع رویکرد او را به حوزه فرانظریه ای در جامعه شناسی کشانیده و از مؤسسان این حوزه در جامعه شناسی نظری شده است. کارهای او در دو دهه 1980 و 1990 عموماً معطوف به موقعیت نظریه ها در ساختار جامعه شناسی و روندهای آن – به سوی همگرایی و یا تزاحم – بوده است. او مدعی است که جامعه شناسی دهه های پایان قرن بیستم بیشتر به سوی همگرایی سیر نموده است. ریتزر افزون بر کارهای نظری که معطوف به مطالعه نظریه ها در معنی دارتر شدن آنهاست‘ می کوشد در نظریه سازی نیز مشارکت جدیدی داشته باشد. از اینرو او واضح بحث مکدونالدی شدن به عنوان واقعیت اجتماعی درچارچوب نظری عقلانیت و سپس تفسیر پدیده های اجتماعی فرهنگی در چارچوب فرا عقلانیت جدید است. آخرین کارهای او معطوف به گرایشهای جدید جامعه شناسی تحت "عنوان جامعه شناسی پست مدرن" است. با این که علاقه مندان به جامعه شناسی معاصر جهان بانام و کارهای ریتزر خصوصاً نظریه های جامعه شناختی و بنیانهای جامعه شناختی او آشنایی دارند‘ ولی برای فهم عمیق تر و زنده تر از تلقی های جامعه شناسانه او با ایشان گفتگوی کوتاهی به شرح زیر ترتیب داده شده است. هر چند به علت محدودیت صفحات امکان گفتگوی طولانیتری را با این استاد جامعه شناسی میسر نشد مع هذا عمده ترین سؤالها را مطرح و پاسخهای مناسبی از ایشان دریافت کرده ایم.

در یک بحث مردم شناختی تداخل فرهنگی و زیستی گروههای انسانی از جمله مباحثی است که می تواند محققان علوم اجتماعی را به بسیاری از نهفته های فرهنگی انسان در ارتباط با مسائل زیستی اش رهنمون شود‘ مقاله حاضر خلاصه ای از بخش اول طرح تداخل فرهنگی و زیستی گروه های انسانی در ایران است که در روستاهای بخش چادگان اصفهان به انجام رسیده است. این بخش ازطرح مزبور به مطالعه مشخصه های فرهنگی و نتایج بررسی داده های و خانوارهای ساکن در روستاهای بخش چادگان و نیز به مشخصه های انسان سنجی (آنتروپومتری) اعضاء خانوارهای مورد بررسی در روستاهای فوق می پردازد. در جستجوی این مسأله که تحولات فرهنگی تا کجا به تحولات جسمانی ارتباط می یابد و آیا می توان میان گرایشهای فرهنگی و گرایشهای جسمانی رابطه ای قایل شد‘ با استفاده و با به کارگیری روشها و ابزار متداول در مردم شناسی و انسان سنجی در منطقه مورد مطالعه به این نتیجه می رسد که گرایشهای فرهنگی گروههای ترکیبی در ارتباط مستقیم با گرایشهای جسمانی است. به طوری که تغییرات و تحولات ناشی از آنها به طور همسو و هماهنگ صورت می پذیرد یا به عبارت دیگر گرایشهای فرهنگی نمی تواند جدا از گرایشهای جسمانی باشد.

در این مقاله به یکی از مسئل جاری حوزه نظری جامعه شناسی معاصر یعنی دخالت دادن فرهنگ در روش منطقی شناخت جامعه معاصر می پردازیم. گیدنز (1377) و باومن (1992) در ابتدای دهه 1990 و همین طور اینگلهارت(1377) در اواخر این دهه به نوعی به نوعی منحصر به فرد بودن جامعه معاصر اشاره کرده اند که از این میان اینگلهارت به طور مشخص به نقش فرهنگ در شکل گیری جدید اجتماعی پرداخته است. در این مقاله با اشاره به نقائص نظری و روش شناختی آثار اینگلهارت‘ باومن و گیدنز مشخص می کنیم که چگونه باید بحث فرهنگ و نقش آن را از لحاظ نظری در شناخت تحولات اجتماعی جدید دخالت داد. بدین منظور وارد روند مفهوم سازی روابط فرهنگی شده ایم تا از طریق پی ریزی مفاهیم جدید چارچوب نظری جدیدی را برای بحث پیرامون ویژگیهای جوامع دوران معاصر معرفی کنیم