درخت حوزه‌های تخصصی

مقاله حاضر نخست سه علت رواج واژه جهانی‌شدن را در سال‌های اخیر، تحولات اقتصادی، فرارسیدن عصر اطلاعات و مشکلات جهانی، می‌شمارد. به زعم مولف ظهور این مسائل همکاری بین‌المللی را ضروری‌تر ساخته است. اما دراین میان امریکا به مثابه تنها ابرقدرت، درصدد است تا مفهوم جهانی‌شدن را به امریکایی شدن تغییر دهد و برای این منظور، برنامه راهبردی و بلند مدتی را تدوین نموده است که سه محور مهم آن عبارت‌اند از: تحکیم برتری اقتصادی امریکا، پافشاری بر تدوین نظام بین‌المللی آزاد در زمینه تجارت و سرمایه‌گذاری و ایجاد ائتلافی بزرگ و بین‌المللی از دموکراسی های جهان و منزوی ساختن کشورهای غیر دموکراتیک، سیاستمداران این کشور حتی براین باورند که بنابه تجربیات پیشین، عدم مشارکت امریکا در برقراری نظام نوین جهانی به معنای از هم فروپاشی آن خواهد بود و به بیان ساده‌تر رهبری امریکا را ضامن موفقیت این نظام نوین دانسته‌اند. بدیهی است که این عقیده مخالفت سایر اندیشمندان را برانگیخته و آن را کاملا مغایر با روح همکاری جهانی در عصر حاضر دانسته‌اند.

جهانی‌شدن به مثابه به یک فرایند وپروسه مفهومی متفاوت از جهانی‌سازی است که در قالب یک پروژه دنبال می‌شود. فرایند جهانی‌شدن که منجر به خلق ارزش‌های مشترک بشری خواهد شد، هیچ تعارضی با منطقه‌گرایی و محلی شدن ندارد. این فرایند از طریق انقلاب ارتباطات و فناوری رسانه‌ای در حوزه‌های اقتصاد، فرهنگ و سیاست جهانی تغییرات شگرفی را ایجاد و گفتمان جدیدی را دراین بخش‌ها نموده است. طبیعتا جهانی‌شدن توانسته با استفاده از فناوری رسانه‌ای در منطقه خاورمیانه - که ویژگی‌های خاصی از لحاظ تاریخ و فرهنگ و تعاملات سیاسی و اقتصادی و دولت‌های حاکم دارد- موج اصلاحات و تغییراتی را ایجاد نماید؛ به نحوی که امروزه همگان به ضرورت بازنگری در سیاست‌های حوزه‌های مختلف اذعان دارند. این مقاله ضمن بررسی تفاوت‌های جهانی شدن و جهانی‌سازی و بحث در خصوص پارادایم‌های جایگزین یعنی بین‌المللی شدن و منطقه‌گرایی، به تجزیه و تحلیل تاثیرات جهانی شدن بر منطقه خاورمیانه پرداخته است.

آخرین روز از گردهم‌آیی آسه‌ان در ژوییه 1997 ودر کشور مالزی، در حالی برگزار گردید که یک‌ بار دیگر مبحث قدیمی و آشنای «شرق در مقابل غرب» باتوجه به حقوق بشر در آن مطرح شد. درحالی که، ایالات متحده و اتحادیه اروپا به کرات، عنوان کرده‌اند که حقوق (اجتماعی و سیاسی)افراد را بی‌قید و شرط (مطلق)، جهانی و جدایی ناپذیر می‌دانند، کشورهای مالزی،اندونزی، و چین به این فشار کشورهای «غربی» به شیوه آسیایی پاسخ دادند، به‌این ترتیب که با مقدم دانستن حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی، بیان داشتند که حقوق مدنی افراد در صورت عدم بهره‌مندی آنان از ابزارهای اجتماعی بی‌معنی است، چه رسد به این که تقاضای تفوق دولت مقتدر و خدمات عمومی را برحقوق مدنی افراد داشته باشیم. به راستی چه موقع بحث سازمان‌های غیردولتی و فعالیت‌های حقوق بشر خاتمه می‌یابد؟

تاثیر جهانی شدن در زمینه صنایع فرهنگی و پیشرفت سریع فناوری‌های ارتباطی سبب دگرگونی در رسانه‌های جمعی شده و به دنبال آن ساختار فرهنگی جوامع را تغییر داده‌است. رسانه‌ها با مشارکت در تولیدات نرم‌افزاری ارتباطی، در تکوین ایدئولوژی و شکل‌دهی به آن سهم عمده‌ای دارند و به عقاید و افکار عمومی سمت و سو می‌دهند. به همین دلیل سیطره و تسلط بر رسانه‌ها از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. امریکا با استفاده از چهار اهرم، منافع خود را در سطح جهان حفظ می‌کند، این چهار اهرم عبارت‌اند از: 1- اهرم سیاسی که سازمان ملل است. 2- اهرم نظامی که «ناتو» است، 3- اهرم پولی که بانک جهانی است و 4- اهرم نظام اطلاعاتی و ارتباطی که هم در زمینه سخت‌افزاری و هم در زمینه نرم‌افزاری، پیشرفت بسیاری داشته است و در این ارتباط حرف اول را می‌زند

آیا اندیشه جهانی‌شدن با فرهنگ سازگار است یا فرهنگ که متعلق به زمان و مکان خاصی است تمایل به جهانی شدن دارد؟ دو فرضیه را می‌توانیم درنظر بگیریم: نخست آن که چنین امکانی وجود ندارد زیرا چنین ادعایی فقط برای استیلای یک فرهنگ برسایر فرهنگ‌هاست و دوم آن که گمان کنیم فرهنگ می‌تواند با ابزار عصر اطلاعات جهانی شود که این موضوع در مقابل طبیعت فرهنگ قرار می‌گیرد، این موضوع رویکرد سومی را به ما نشان می‌دهد که نه بر پایه حتمی بودن کثرت‌گرایی فرهنگی است و نه براساس وحدت آن. زبان در فرهنگ جهانی عامل بسیار مهم است و نیاز به ایجاد زبان واحد مهم‌ترین گام برای یکسان‌سازی فرهنگی است. مقاله زیر این موضوع را به بیانی دیگر توضیح می‌دهد.

لازارسفلد می گوید : به جای این که از خود سئوال کنیم وسایل ارتباط جمعی با مردم چه می کنند ، از خود بپرسیم که مردم با وسایل ارتباط جمعی چه می کنند . جای تردید است که تحمیل تصور ذهنی یک یا چند نفر بر یک جامعه عظیم ، بر مطلوبیت آن صحه بگذارد چرا که مخاطب شناسی در رسانه ای چون رادیو ، از مشکل سهل و ممتنع رنج می برد . امواج رادیو توان حرکت به هر نقطه ای را دارند اما معلوم نیست هر جا که برنامه ای پخش می شود شنونده ای هم وجود داشته باشد و لذا آشنایی با رویکردهای برنامه سازی ( مصلحت گرا ، نیاز محور و نیاز - مصلحت ) به عنوان پیش نیاز شناخت است . چرا که در عصر حاضر هیچ رسانه ای نمی تواند جایگزین رسانه دیگر شود ، رسانه ها ضمن رقابت مکمل یکدیگرند و هر کدام حوزه نفوذ و نحوه تاثیر گذاری متفاوتی دارند. برای شناسایی مخاطب ویژگی های مختلفی مد نظر بوده است که مهم ترین آنها ویژگی زیستی - اجتماعی ، توجه به رویکردهای تاثیر رسانه ها ، نقد متون ادبی ، مطالعات فرهنگی استفاده و رضامندی از رسانه ها و تحلیل دریافت پیام از جمله مواردی است که برای شناخت ویژگی های مخاطبان مورد استفاده قرار می گیرند اما محققان تعمدی بودن درگیر بودن ، انتخابی بودن و سودمندی برنامه ها را نیز که به منظور فعال کردن مخاطبان مورد توجه واقع می شود ، مدنظر قرار می دهند. در برنامه سازی رادیو ، باید ضریب تناسب بین مخاطب فرضی و مخاطب واقعی را بالا بد، مخاطبان نه تنها در مقابل رسانه هافعال و انتخابگرند بلکه جذب و دفع پیام می پردازند. یکی از اساسی ترین عوامل موثر در جذب مخاطب تناسب زمانی است به نظر مولف روش ساخت برنامه بیشتر باید نحوه اجرای برنامه را تعیین کرد و یا لااقل چگونگی اجرای آن همیشه به طور کامل قابل پیش بینی نیست.

هدف اصلی این مقاله نشان دادن این واقعیت است که نسل سوم مطالعات دریافت قوم نگاری مخاطب در حال شکل گیری بوده و در آینده ای نزدیک به تثبیت خواهد رسید . با وجود این تقسیم مراحل تکامل مطالعات دریافت و مخاطب پژوهشی به سه نسلی که در این فصل مقدماتی به طور کلی معرفی می شود نباید کاملا قطعی فرض شود طرح کلی این تقسیم بندی پیشنهادی را باید به مثابه راهی برای نشان دادن روندی در حال پیدایش تلقی کرد که مخاطب پژوهشی می تواند به خود بگیرد. در پژوهش های اخیر عناصری وجود دارند که از دید من پیشتر مسیر دستیابی به پژوهش های اتی را هموار کرده اند ، اما هنوز هم به مجموعه منسجمی از پژوهشهایی که این حوزه جدید تحقیق را تحت پوشش قرار می دهند نیازمندند. تاریخ این سه نسل دیدگاهی مربوط به گذشته حال و یا آینده قابل پیش بینی دارد.

نظارت و ارزیابی در کلیة امور موضوعی است که اگر با دقت و ریزبینی پیگیری و اعمال نشود، ممکن است مسیری را که برای رسیدن به یک هدف باید طی شود طولانی‎تر کند و یا آن را به انحراف کامل بکشاند و موجب به هدر رفتن وقت، سرمایه و نیروی انسانی شود. در امور پژوهشی نظارت و ارزیابی به میزان بیشتری مورد نیاز است و اگر این پژوهش در زمینة مسائل اجتماعی باشد، در امر نظارت بر پژوهش‎ها و در نهایت ارزیابی آن باید با احتیاط هر چه بیشتر عمل کرد. نظارت دقیق در امر پژوهش موجب می‎شود که یافته‎های پژوهش بدون سوگیری، دارای جنبة علمی، اصولی، عینی، اخلاقی و برخوردار از پایایی، روایی و قابلیت تعمیم باشند. در امر ارزیابی نیز اگر ارزیاب‎ها دارای توان علمی و تخصصی باشند و حب و بغض‎های شخصی را کنار بگذارند به طور قطع این توان وجود خواهد داشت که تحقیقی ماندنی و کاربردی به جامعة علمی کشور ارائه شود و محققان ما صرفاً مترجمان نوشته‎های دیگران نباشند.

در میان چهره‎های شاخص و برجسته دست‎اندکار امور رسانه در ابعاد نظری و عملی در کشور، دکتر علی‎اکبر فرهنگی از ویژگی‎های خاصی برخوردار است. سال‎های طولانی تحصیل و سپس تدریس در دو حوزة مدیریت و ارتباطات تا عالی‎ترین سطوح، اندیشه‎ها و دیدگاه‎های او را برای دست‎اندرکاران حوزة مدیریت رسانه مغتنم و ارزشمند ساخته است. به این خصوصیت می‎توان تواضع و روحیه همکاری دکتر فرهنگی را افزود که درخواست فصلنامه پژوهش و سنجش را با بزرگواری پذیرفت، در کوتاه‎ترین زمان در دفتر فصلنامه حضور یافت و فرصتی موسع و در خور به این گفتگو اختصاص داد. آنچه در پی می‎آید حاصل این گفتگوست که نکات و رهنمودهایی ارزشمند در خصوص نظارت و ارزیابی در رسانه را در بر دارد.

یکی از عوامل مهم در موقعیت سیاستگزاران، برنامه ریزان و برنامه سازان تلویزیونی، آگاهی از انگیزه ها و انتظارات بینندگان و مخاطبان برنامه ها است. بدیهی است که هم افراد مختلف به دلایل متفاوت به تماشای برنامه های تلویزیونی می پردازند و هم یک فرد برنامه های مختلف را با انگیزه های متفاوت نگاه می کند. سوالات مختلفی که در این زمینه می توان مطرح کرد عبارتند از: چرا مردم تماشای یک برنامه خاص را به تماشای سایر برنامه ها ترجیح می دهند؟؛ چرا مردم به یک مجموعه تلویزیونی یا شبکه خاص علاقه دارند؛ آیا عوامل روان شناختی و جامعه شناختی در انتخاب ها و علایق بینندگان نقش دارد؟؛ آیا برنامه های خاص نیازهای ویژه بینندگان را ارضا می کنند؟و... سروان شرایبر نویسنده کتاب "نیروی پیام" با اشاره به واکنش اکثریت مردم نسبت به برنامه های تلویزیون می نویسد: "برنامه خوب باشد یا بد، مردم جلوی تلویزیون می نشینند و حتی وقتی برنامه بیش از اندازه بد باشد آنها شکایت می کنند اما از تماشای آن چشم نمی پوشند (آنتونی گیدنز، ترجمه صبوری، 1374).از سوی دیگر، چه بخواهیم و چه نخواهیم، خانواده ها، معلمان، رهبران دینی و مسئولان مملکتی روز به روز با افراد و به ویژه کودکان، نوجوانان و جوانانی رو به رو هستند که بیش ترین وقت خود را با وسایل ارتباط جمعی صوتی و تصویری می گذرانند (گنجی، حمزه 1376).تحقیقات مختلف نشان داده است که هم بزرگسالان و هم کودکان و نوجوانان پایبندی خاصی به تلویزیون دارند. اگر چه الگوی تماشای تلویزیون و الگوی ترجیح دادن برنامه ها به یکدیگر، به ویژگی های شخصی، خانوادگی و اجتماعی بینندگان بستگی دارد ولی در بسیاری موارد نیز دیده شده است که مردم به طور گزینشی تماشای یک نوع برنامه خاص را به تماشای سایر برنامه ها ترجیح می دهند و یا به برخی مجموعه های تلویزیونی خاص گرایش بیشتری دارند.

ارزش‌های خبری معیار گزینش رویدادها هستند، از بین هزاران خبری که هرروز اتفاق می‌افتد تنها تعدادی اندک شانس انتشار می‌یابند. انتشار این خبرها براساس علائق قومی، فرهنگی، دینی، مصالح سیاسی، اقتصادی،‌ جغرافیایی، نظامی و موارد عدیده دیگر است. گزینشگران خبر به هنگام گزینش هرخبر، ابتدا یک یا چند ارزش خبری موجود در خبر را برجسته کرده و سپس اقدام به انتشاران می‌کنند. خبرهایی که دارای ارزش‌های خبری معمول در عرف رسانه‌ها باشند(مانند دربرگیری، بزرگی، مجاورت معنوی یا جغرافیایی، شهرت، عجیب یا استثنایی بودن، برخورد و...) هرکدام قادر خواهند بود قشر خاصی از افراد را به سوی خود جذب کنند. افراد متعددی مانند گالئونگ، روژ، والتروارد، گایار، شولز، دکتر معتمدنژاد و سایر علمای حوزه ارتباطات در زمینه ارزش‌های خبری نظریه‌هایی را ارائه داده‌اند که به فهم هرچه بهتر بحث ارزش‌های خبری کمک فراوانی می‌کند.

نظارت بر رسانه، علاوه بر طراحی فرایندها، شاخص‎ها و معیارهای مناسب، نیازمند پیش‎بینی و ایجاد ساختارهای کارامد سازمانی نیز هست. این ضرورت موجب شده است که در اکثر کشورهای جهان، نهادهایی جهت اعمال نظارت و ارزیابی عملکرد شبکه‎ها و گروه‎های برنامه‎ساز تأسیس شود. شناخت این نهادها می‎تواند برای علاقمندان به مباحث مدیریت رسانه سودمند و برای دست‎اندرکاران نظارت کیفی بر تولیدات رسانه راهگشا باشد. این مقاله، مرحله اول از طرح تحقیقاتی است که در معاونت سیاسی سازمان صدا و سیما با هدف شناخت ارگان‎های ناظر بر عملکرد رادیو و تلویزیون‎های جهان در حال اجراست. در این مقاله، ساختار، وظایف و فرایند تصمیم‎گیری در شورای عالی رادیو ـ تلویزیون فرانسه به طور مختصر و مفید معرفی شده است.

دیدگاه مکاتب اصلی روابط بین‌الملل درخصوص جهانی شدن رسانه‌ها چیست؟ نگارنده این مقاله برای پاسخ‌گویی به‌این سئوال، نوعی از طبقه‌بندی نظریه‌های روابط بین‌الملل را مبنای کار خود قرار داده که به موجب آن، این نظریه‌ها در چهارمکتب واقع‌گرایی، وابستگی متقابل، وابستگی و جهان‌گرایی دسته‌بندی می‌شوند. وی سپس ضمن ذکر نقاط تمرکز اصلی اندیشمندان هریک از این مکاتب، آراء آن‌ها را در باب جهانی‌شدن به طور کلی و جهانی شدن رسانه‌ها به طور خاص به بحث و نقد و تحلیل گذاشته است.