درخت حوزه‌های تخصصی

با آنکه مادها در جهان باستان مردمانی پرکنش و درگیر در فعالیت های نظامی و تجاری و تولیدی بودند، امپراتوری آشور را به یاری نوبابلی ها برانداختند، از درآویختن با همسایگانشان پروایی نداشتند و نیروی شمشیر و غنای حکمت ایرانیان باستان را در آناتولی به رخ جهان یونانی کشیده بودند، اما دوران آنان یکی از کم شناخته ترین دوره های تاریخ ایران باستان است. کمبود یافته های باستان شناختی، ناسازگاری روایت های کلاسیک یونانی با اسناد هم زمان میان رودانی و در دست نبودن مجموعه اسناد بومی از مادها ابهامات بسیاری را در شناخت این مردمان و این دوران پدید آورده است. اگرچه در دو سده اخیر ملاحظات و تأملاتی درباره هویت و تاریخ مادها صورت گرفته است، تاریخ شناسی مادها عموماً مبحثی حاشیه ای نزد پژوهشگران بوده و ابهامات بسیاری همچنان بی پاسخ مانده است. ازجمله مهم ترینِ این ابهامات، چندوچون پادشاهی مادها و نمودهای آن، مانند پایتخت و مرکز سیاسی است. در این جستار کوشش شده است که ابهامات مربوط به پایتخت مادها مطرح و رویکردهای موجود به این مسئله و پاسخ های ممکن، بررسی شود.

از اصول اولیه ثبات و استحکام دولت ها، توانایی آنها در ایجاد امنیت داخلی و حراست از مرزها در برابر خطر بیگانگان بود. شاهنشاهی اشکانی که از بدو پیدایش خود با نیروهای متخاصم در چند جبهه دست و پنجه نرم می کرد، مجبور به تحکیم موقعیت خود از طریق بسط امنیت در درون کشور و استحکام مرزها در برابر قدرت های خارجی چه برای دفاع و چه برای برنامه ریزی به منظور توسعه قلمرو خود بود. اشکانیان با اتخاذ برنامه ای مدون با وام گیری از دولت های پیش از خود و نوآوری هایی بر مبنای شرایط وقت، به خوبی از عهده ایجاد امنیت در درون کشور و در مرزهای قلمرو خود برآمدند. استحکام مرزها و امنیت داخلی، با مدیریت اقوام کوچرو، شهرها و دولت های کوچک دست نشانده و نظارت مستمر بر عملکرد آنها صورت می پذیرفت. مسئله اصلی این پژوهش مشخص کردن سازوکار دولت اشکانی در حراست از مرزها و ایجاد امنیت داخلی در مقابل تهدیدات خارجی و مشکلات داخلی است که با بررسی منابع بازمانده از این دوران و تحلیل آنها با تکیه بر آثار مادی یافته شده از دوران اشکانی صورت می پذیرد. هدف این مقاله پاسخ به این پرسش است که سازوکار اجرایی دولت اشکانی در راستای تحقق امنیت داخلی و مرزی چه بود؟

ارتباطات و پیوند های ایران و عرب ها به عصر پیش از شاهنشاهی هخامنشی بازمی گردد. بخش مهمی از این ارتباط ناشی از نیاز مردمان بادیه نشین به امکانات موجود در فلات ایران و کالاهای تجاری بود که میان ایران و هند و چین تجارت می شد. مهاجرت گروه های اجتماعی به واسطه فقدان شرایط زیست انسانی در سواحل جنوبی خلیج فارس، اگرچه به تدریج صورت پذیرفت، بر ساختار اجتماعی و سیاسی بخش هایی از جزایر و سواحل تأثیر گذاشت و عرب ها در سایه فرهنگ و امنیت ناشی از نظارت حکومت مرکزی ایران طی دوره باستان در بخشی از تجارت خلیج فارس فعالیت داشتند. وجود فرهنگ شبکه ای بازار در دریا و اهمیت تجارت و سهولت در رفت وآمد کشتی های تجاری روابط مسالمت آمیز ایرانیان و عرب ها را سبب می شد. هرچند در مواردی عرب ها به واسطه عدم درک مقتضیات فرهنگ دریا از سوی حکومت مرکزی سرکوب می شدند، کوچ برخی قبایل عرب در خوزستان، فارس، کرمان و مکران نشانگر نگاه تعامل گرای شاهان ساسانی است، هرچند این مهاجران گاهی به یک تهدید برای کیان شاهنشاهی بدل می شدند. به هرحال، ایرانیان و عشایر پراکنده عرب در یک تعامل اقتصادی و فرهنگی در کنار هم می زیستند و زمینه رشد و رونق فرهنگی و اقتصادی خلیج فارس را فراهم کردند. این پژوهش بر آن است تا به شیوه توصیفی-تحلیلی، بر مبنای شواهد مکتوب برجای مانده، مناسبات سیاسی ایران و عرب ها را در خلیج فارس در 150 سال نخست شاهنشاهی ساسانی، بررسی کند.

دگرگونی های فرهنگی جوامع انسانی به عوامل گوناگونی بستگی دارد که یکی از مهم ترین آن ها تغییر اقلیم است. این پدیده با تغییر شکل محیط زیست می تواند امکانات معیشتی را گسترش دهد و یا محدود نماید. پژوهش های دیرین اقلیم و باستان شناسی نشان می دهند که تمایل جوامع انسانی به تغییر نظام معیشتی خود، بی ارتباط با دگرگونی های اقلیمی و محیطی نبوده است. این مقاله با بهره گیری از علوم مزبور، قصد دارد، به منظور شناخت وضعیت محیطی و زمان احتمالی آغاز فعالیت های کشاورزی در جنوب غربی آسیا، به ویژه ایران، به بررسی شرایط اقلیمی اواخر پلیستوسن و اوایل هولوسن بپردازد. به نظر می رسد، چالش های معیشتی مرتبط با نوسانات اقلیمی پی درپی در اواخر پلیستوسن بر درک بهتر انسان از توانایی ها و ضعف های خود و نیز امکانات بالقوه طبیعت پیرامونش افزوده است، به طوری که توانسته است، با پشت سر گذاشتن دشوارترین تنش زیستی این دوره، موسوم به رویداد دریاس جوان (۹/۱۲ – ۷/۱۱ هزارسال پیش)، در اوایل هولوسن اولیه (۷/۱۱ – ۵/۱۰ هزار سال پیش)، از طریق کشت غلات مبادرت به تولید غذا نمایند. روند افزایش رطوبت طی هولوسن اولیه در مناطق قارّه ای (برخلاف مناطق نزدیک به دریا) بسیار آهسته صورت گرفته و این وضعیت، به احتمال زیاد، مانع توسعه امکانات زیست محیطی همگام با افزایش جمعیت بوده است. بنابراین، محتمل است که ابداع کشاورزی در مناطق قارّه ای برای سازگاری با دشواری های معیشتی در اوایل هولوسن اولیه رخ داده است. وقوع این پیشرفت بزرگ در مسیر دگرگشت فرهنگی انسان، بازتاب دهنده نقش مؤثر اراده او در کاهش فشارهای طبیعت است.

قانون رنج جهانی و یا حقیقت شریف دوکّه از آموزه های اصلی بودایی است. از نظر بودا، یک فرد با رهایی از دل مشغولی های فردی، اجتماعی، خاموش کردن همه ی تمایلات و خواهش های نفسانی، از رنج و تولّد مکرّر در این جهان نجات می یابد و به آرامش و رستگاری ابدی (نیروانه) می رسد. به باور مکتب مهایانه، امکان رهایی و نجات به واسطه ی تلاش و نیروی فردی وجود ندارد و کمک یک منجی امری ضروری است و این همان وظیفه ای است که سوداشن، شاهزاده ی داستان وسنتره جاتکه بر عهده می گیرد. ازاین رو بخش هایی از متن سغدی مرتبط با کردار فردیِ سوداشن، شاهزاده داستان وسنتره جاتکه (طبق حرف نویسی بنونیست) که برای ارائه ی ترجمه فارسی بهتر توسط نگارنده بر اساس واژه نامه ی خانم قریب آوانویسی شده و مطابق ترجمه ی فرانسه بنونیست بازبینی شده اند، انتخاب شده است. این مقاله در پی آن است که از خلال بررسی های محتواییِ متن نقش سوداشن را آشکار کند و اینکه آیا می توان او را در مقام منجی و بودی ستوه دانست. که سرانجام به خاطر هدف مقدس خود که پیوسته در داستان تکرار می شود یعنی رهاندن جانداران از رنج و دوزخ، تمام دارایی ها و فرزندان و همسر خود را می بخشد و به پاداش این کردار خود به مقام بودا خواهد رسید.

نخستین مطالعه بزرگ مقیاس پس از انقلاب در باستان شناسیِ مرکز فلات ایران با بررسی و شناسایی دشت تهران و سپس با سه فصل کاوش در تپه پردیس، یکی از مهم ترین محوطه های پیش از تاریخی آن، از حدود دو دهه پیش آغاز شده و تداوم یافت. علاوه بر کاوش های افقی و لایه نگاری، انواعی از مطالعات میان رشته ای مانند دیرین گرده شناسی، باستان استخوان شناسی، باستان گیاه شناسی، تاریخ گذاری مطلق، پتروگرافی و غیره نیز برای تقویت نتایج مطالعات باستان شناسی تپه پردیس در دستور کار قرار گرفت. تقریباً به طور همزمان با این مطالعات کاوش های دیگری در زاغه قزوین و همچنین تپه شمالی سیلک انجام شد و مجموعه داده های گسترده ای برای تجزیه و تحلیل و انتشار در اختیار کاوشگران قرار گرفت. با برخورداری از امکانات گسترده، به روز بودن شیوه های مطالعاتی و به ویژه طرح نظریه های تحولی جدید برای هزاره های دور باستان شناسی ایران، انتظار می رفت انتشار نتایج این مطالعات بازخوردهای گسترده ای در سطح جهانی داشته باشد. بااین حال همآن گونه که خواهیم دید بنا به دلایلی که از همه مهمتر ضعف در تحلیل و تفسیر یافته ها بود جامعه جهانی باستان شناسی توجهی به این تفاسیر نکرد و فرصت مناسبی برای بازآزمون فرضیه های منطقی تر بر یافته های این کاوش ها از دست رفت. از یافته های جالب توجه کاوش تپه پردیس مجموعه ای از ساختارهای معماری و همچنین یک دیسک سفالی است که همگی در زمینه تولید انبوه و تخصصی سفال در هزاره های ششم و پنجم پ م تفسیر شده اند. بر مبنای این تحلیل کارکردی، فرضیاتی مانند پیچیدگی اجتماعی، سازمانی و تخصص گرایی صنعتی برای دوره مس وسنگ قدیم ایران مطرح شد که به نظر می رسد نیاز به بازنگری دارد. در این مقاله سازه های تپه پردیس که به عنوان کوره معرفی شده اند و همچنین دیسک سفالی پردیس را به شکلی جزئی تر و در بافت تاریخی عصر مس وسنگ قدیم بررسی می کنیم تا ببینیم کارکردهای انتسابی به آنها تا چه میزان می تواند با واقعیت های دوره خود مطابقت داشته باشد. در نهایت بر اساس شواهد موجود تلاش می کنیم کارکردهای منطقی تری برای دیسک سفالی و سازه های حرارتی تپه پردیس پیشنهاد دهیم.

پژوهشگران گوناگونی درباره آیین مهر به پژوهش پرداخته اند و مقاله ها و کتاب های مختلفی در این زمینه به زبان های مختلف در سال های مختلف به قلم این پژوهشگران به رشته نگاشته درآمده است. بااین حال این آیین پر رمز و راز هنوز نیز مسئله پژوهشی پژوهشگران مختلف است و از زاویه های مختلف به آن می نگرند. یکی از کتاب های تازه قلمرو مهرپژوهی کتاب Images of Mithra است که انتشارات دانشگاه آکسفورد آن را در سال 2017 به بوته نشر سپرده که بر آیین مهر یا میتراییسم دگربار از چشم انداز شمایل شناسی پرتوی تازه افکنده است. نگارنده در این مقاله به بررسی این کتاب می پردازد.

هنر موسیقی، همواره در دوره های فرهنگی ایران مورد توجه بوده است. بر طبق مدارک مکتوب به جامانده از دوره حکمرانی ساسانیان (۲۲۴-۶۵۱ میلادی)، همچون کارنامه اردشیر بابکان، درخت آسوریک و خسرو و ریدگ، می توان دریافت که موسیقی در این زمان به شکوفایی رسیده بوده است. در میان انواع سازهایی که در دوره ساسانی وجود داشته، به نظر می رسد که ساز بربت از امتیاز خاصی برخوردار بوده است. شاید نام باربَد، مشهورترین موسیقی دان این عصر نیز پیوندی با نام ساز بربت داشته باشد. هدف از پژوهش پیش رو این است که با ارائه نمونه هایی از ظروف فلزی منقوش دوره ساسانی با نقشمایه های ساز بربت، ویژگی های این ساز از لحاظ فرم و ارتباط نوازنده با نقشمایه های دیگر در هر صحنه را مورد بررسی قرار گیرد. این پرسش که هنرمند ساسانی اساساً چه انگیزه ای در خلق نقشمایه نواختن بربت روی ظروف فلزی تجملی داشته، مسئله اصلی تحقیق است. گردآوری داده های پژوهش، به روش کتابخانه ای و تجزیه و تحلیل آنها به روش توصیفی-تطبیقی انجام شده است. نتیجه نشان می دهد که طی دوره ساسانی، نقش ساز بربت در صحنه های متنوع، روی فرم های مختلفی از ظروف فلزی نقر شده است که اغلب صحنه ها نمایش دهنده بزم ها، ضیافت ها و جشن های درباری هستند و به طورکلی، جایگاه ویژه و رفیع ساز بربت را در فرهنگ موسیقی عصر ساسانی به تصویر می کشند.

مذهب در حیات سیاسی امپراتوری هخامنشی نقش چشمگیری داشت چنانکه شاهان این سلسله با سیاست های مذهبی خاص خود توانستند بیش از 200 سال بر این امپراتوری عظیم که متشکل از اقوام و آیین های مختلف بود حکومت کنند. در دوره میانه پادشاهی ، سختگیری هایی آغاز شد و در واپسین دوره شاهان این حکومت، شاهد ساختارشکنی و احیاء ریزجریان های مذهبی هستیم که این نوآوری ها از زمان اردشیر دوم آغاز می گردد. بر طبق دیدگاه سنتی مطالعات مذهب هخامنشیان، قاعدتاً می بایست تأثیر آموزه های زردشت را بر این پادشاهان رصد کرد اما برخلاف روش معمول، این مقاله سعی دارد از جهت عکس، تأثیری که هخامنشیان در جهت حفظ و بقای شاهنشاهی خود بر تعالیم زردشتی داشتند بررسی، و بدعت ها و نوآوری های آنان را با تطبیق متون اولیه و ثانویه زردشتی پیگیری کند. با استفاده از روش های تطبیق متون و رهیافت تاریخی، ورود بسیاری از آیین های پیشازردشتی و نیز وجود تأثیرات ثانویه توسط پادشاهان هخامنشی بر آیین زردشتی هویدا شد چراکه این دین نانوشته در زمان هخامنشیان، به راحتی بستر پذیرایی از تغییرات را در این عرصه توسط مغانِ متعصب و آمران سلطنتی -با هدفِ جلب رضایت حداکثری اقوام مختلف ساکن در داخل مرز سیاسی جدید کشور- فراهم می کرد.

آتشکده های کُلم 1 و 2 در کوهستان های داخلی و دست نیافتنی کُورکیو ساخته شده اند. این دو بنا امروزه در بخش دوستان شهرستان بدره ایلام واقع اند که در گذشته خود جزیی از استان و ولایت مهرگان گدگ (مهرجان قذق) در ولایت جبال بوده است. این دو بنا به فاصله حدود 150 متر از هم ساخته شده اند و از نظر نقشه با هم متفاوت هستند که نشان دهنده این است که در دو دوره زمانی جدا از هم ایجاد شده اند. اولی را به دوره شاپور دوم و جانشیناش و دومی را می توان به دوره خسرو یکم و یا جانشینش خسرو دوم نسبت داد و شاید دلیلی بر کارکردهای مختلف آنها باشد. هرچند که در ساخت آنها از مصالح در دسترس که شامل لاشه سنگ و گچ نیمکوب که در این منطقه فراوان است بهره برده اند. از طرفی دیگر عوامل متعددی در ساخت و مکان یابی آنها مؤثر بوده، مهم ترین آنها را می توان شرایط مناسب طبیعی و دسترس ناپذیری آنها و نزدیکی به تیسفون دانست.

صنعت پارچه بافی در دوره ساسانیان به اوج شکوفایی و رونق رسید. زیبایی و شکوه در نقوش تزئینی پارچه ها، مهم ترین جنبه این هنر است. نقوش تزئینی شامل نقوش حیوانی، گیاهی، انسانی و هندسی می شود که نقوش حیوانی بارزترین بخش آن را تشکیل می دهند. هدف پژوهش حاضر، بررسی ویژگی های نقوش حیوانی پارچه های ساسانی از لحاظ ظاهری و معنایی است و در این راستا، به این پرسش ها پرداخته شد که نقوش چهارپایان و پرندگان به کار رفته در پارچه های ساسانی به چه صورت تصویر شده اند؟ رنگ بندی این نقوش چگونه است؟ و نقوش حیوانی با چه عناصری ترکیب شده اند؟ روش تحقیق در این پژوهش، توصیفی-تحلیلی با رویکردی تاریخی است و اطلاعات به صورت کتابخانه ای جمع آوری شده است. جامعه آماری پژوهش شامل 9 تصویر از تکه پارچه های باقی مانده از دوره حکومت ساسانیان است. نتایج این پژوهش حاکی از آن است که نقشمایه های حیوانی در پارچه های ساسانی، شامل چهارپایان و پرندگان می گردد که طراحی آن ها به صورت ساده و هندسی انجام شده و هر نقش به علت ارزش فرهنگی و مذهبی و طبق دستور پادشاهان انتخاب شده است. به طور کلی، میل هنرمندان به استفاده از حیواناتی است که در اوستا و آیین مزدایی، مقدس، قابل احترام و مرتبط با ایزدان آسمانی هستند.

این مقاله به شماری پایه سنگی متعلق به دوره تاریخی می پردازد که طی یکی دو دهه اخیر و در نتیجه بررسی ها، کاوش ها و کشفیات اتفاقی در استان کرمانشاه به دست آمده اند. ما در این مقاله با روش توصیفی-تحلیلی و با رویکرد مقایسه ای تلاش می کنیم ضمن معرفی این پایه های سنگی، تا حد امکان قدمت آنها را تخمین زده و با استناد به موقعیت جغرافیایی و بستر باستان شناختیِ برخی از آنها ارزیابی هایی از کارکرد آنها داشته باشیم. در نهایت تلاش می کنیم به این پرسش پاسخ دهیم که آیا همه پایه های سنگی به دست آمده از منطقه کرمانشاه پایه های ستون و مربوط به بناهای ستوندار بوده اند یا به احتمال کارکرد دیگری غیر از پایه ستون داشته اند؟ هر چند به دلیل عدم انتشار نتایج بررسی ها در بخش عمده ای از منطقه و عدم انجام کاوش در اغلبِ محوطه های دارای پایه های سنگی، جایگاه و نقش این محوطه ها در مدل های استقراری منطقه قابل درک نیست و ماهیت بناها و بستر باستان شناختی یافته های سنگی بر ما پوشیده است، اما به احتمال پایه ستون های مورد بررسی در این پژوهش، سرنخی از بناهای مختلف از کاخ های حکومتی گرفته تا خانه های اشرافی در اختیار ما قرار می دهند. در مقابل به استناد یافته های چهارتاقی میل میله گه و آتشکده پلنگ گرد و همچنین با استناد به پایه های سنگی کشف شده در آتشکده سرخ کُتل می توان پذیرفت که حداقل برخی از این پایه های سنگی نقش پایه ستون نداشته و مربوط به بناهای ستوندار نیستد، بلکه به احتمال برخی از آنها در فضای مرکزی محوطه های مقدس چون آتشکده های زرتشتی کاربرد داشته اند. قطعاً درک این موضوع بدون توجه به بافت باستان شناختی این یافته ها دشوار خواهد بود، اما باید اشاره کرد پایه های سنگی خارج از بافت های باستان شناختی را لزوماً نباید پایه ستون هایی فرض کرد که بار سقف را تحمل می کرده اند. با این حال معترفیم که اگر برخی از این پایه های سنگی در بستر باستان شناختی چون آتشکده ها به دست نمی آمدند، نمی توانستیم تفکیکی میان کاربری آنها به عنوان پایه های سنگی با کاربری ویژه در نیایشگاه ها با پایه ستون های متداول معماری داشته باشیم.