پوریا خدیش

طی کاوش های دهه 1380 تپه پردیس ورامین، مجموعه یافته های جدید و گاه منحصربه فردی مشاهده و گزارش شد که توجه محققان داخلی و خارجی عضو یا همکار هیئت کاوش را به خود جلب کرد. در سال های بین این کاوش ها یا اندکی پس از پایان آنها، کاوشگران به ارائه دستاوردهای این مطالعات و انتشار تفسیرهای خود از این یافته ها پرداخته و تاکنون به تکرار فرضیات اولیه خود ادامه داده اند. چرخ سفالگری، کوره سفال پزی و کانال آبیاری ازجمله یافته های این کاوش ها بودند که به نظر می رسد کارکرد آنها در همان لحظه کشف تعیین شده و با گذشت زمان تردیدی در ذهن کاوشگران نسبت به ماهیت آنها ایجاد نشده است. بااین حال، ازآنجاکه هویت علوم انسانی و تجربی تغییرپذیری آنهاست، مردود شدن فرض ها و نتایج حاصل از کاوش تپه پردیس هیچ گاه نباید دور از انتظار باشد. ازجمله یافته های کاوش تپه پردیس برشی تقریباً مثلثی شکل در دیواره مجاور محل کاوش بود که به عقیده کاوشگران می تواند نمایانگر یک کانال آب باستانی باشد. بر این مبنا کاوشگران نتیجه گرفته اند که این پدیده، یک سازه مصنوعی و درواقع یک کانال آب برای آبیاری مزارع پیرامون تپه پردیس بوده است. در این مقاله با مروری بر سابقه انتقال آب از قدیم ترین زمان ها تا دوره های اخیر در ایران و نواحی پیرامونی اش و همچنین بررسی دقیق تر این پدیده می کوشیم ماهیت آن را روشن کنیم.

نخستین مطالعه بزرگ مقیاس پس از انقلاب در باستان شناسیِ مرکز فلات ایران با بررسی و شناسایی دشت تهران و سپس با سه فصل کاوش در تپه پردیس، یکی از مهم ترین محوطه های پیش از تاریخی آن، از حدود دو دهه پیش آغاز شده و تداوم یافت. علاوه بر کاوش های افقی و لایه نگاری، انواعی از مطالعات میان رشته ای مانند دیرین گرده شناسی، باستان استخوان شناسی، باستان گیاه شناسی، تاریخ گذاری مطلق، پتروگرافی و غیره نیز برای تقویت نتایج مطالعات باستان شناسی تپه پردیس در دستور کار قرار گرفت. تقریباً به طور همزمان با این مطالعات کاوش های دیگری در زاغه قزوین و همچنین تپه شمالی سیلک انجام شد و مجموعه داده های گسترده ای برای تجزیه و تحلیل و انتشار در اختیار کاوشگران قرار گرفت. با برخورداری از امکانات گسترده، به روز بودن شیوه های مطالعاتی و به ویژه طرح نظریه های تحولی جدید برای هزاره های دور باستان شناسی ایران، انتظار می رفت انتشار نتایج این مطالعات بازخوردهای گسترده ای در سطح جهانی داشته باشد. بااین حال همآن گونه که خواهیم دید بنا به دلایلی که از همه مهمتر ضعف در تحلیل و تفسیر یافته ها بود جامعه جهانی باستان شناسی توجهی به این تفاسیر نکرد و فرصت مناسبی برای بازآزمون فرضیه های منطقی تر بر یافته های این کاوش ها از دست رفت. از یافته های جالب توجه کاوش تپه پردیس مجموعه ای از ساختارهای معماری و همچنین یک دیسک سفالی است که همگی در زمینه تولید انبوه و تخصصی سفال در هزاره های ششم و پنجم پ م تفسیر شده اند. بر مبنای این تحلیل کارکردی، فرضیاتی مانند پیچیدگی اجتماعی، سازمانی و تخصص گرایی صنعتی برای دوره مس وسنگ قدیم ایران مطرح شد که به نظر می رسد نیاز به بازنگری دارد. در این مقاله سازه های تپه پردیس که به عنوان کوره معرفی شده اند و همچنین دیسک سفالی پردیس را به شکلی جزئی تر و در بافت تاریخی عصر مس وسنگ قدیم بررسی می کنیم تا ببینیم کارکردهای انتسابی به آنها تا چه میزان می تواند با واقعیت های دوره خود مطابقت داشته باشد. در نهایت بر اساس شواهد موجود تلاش می کنیم کارکردهای منطقی تری برای دیسک سفالی و سازه های حرارتی تپه پردیس پیشنهاد دهیم.