درخت حوزه‌های تخصصی

رشد چشمگیر شبکه‎های تلویزیونی ماهواره‎ای و پخش شبانه‎روزی اخبار از این شبکه‎ها، فضای تازه‎ای را پیش روی میلیون‎ها مخاطب در جهان گشوده است. مخاطبان ناآگاه بدون دستیابی به شناخت شیوه‎های خبری این شبکه‎ها، بر نقاط منفی آنها چشم پوشیده‎اند و تنها آثار مثبت این شبکه‎ها را درک می‎کنند؛ تنها با شناخت دقیق این شیوه‎هاست که هر مخاطب می‎تواند نسبت به میزان اعتمادی که شبکه‎های خبری ماهواره‎ای شایسته آنند تصمیم بگیرد؛ از این رو نگارنده در این مقاله، به بررسی هفت شیوة خبری این شبکه‎ها پرداخته است. وی همچنین کوشیده است تا ضمن پذیرش رشد شتابندة فناوری تولید خبر در جهان معاصر، به روند شکل‎گیری اخبار و تأثیرات فرهنگی ـ اجتماعی آن نیز بپردازد. همچنین، نقشی که شبکه‎های ماهواره‎ای در تشدید یا تقویت فرایندهای اجتماعی مانند کشمکش، توافق، همگونی و رقابت به عنوان ارزش‎های اجتماعی، در دو حوزه ملی و فراملی دارند مطمح نظر قرار گرفته است. یکی از زمینه‎های اساسیِ مورد توجه صاحبنظران و اندیشمندان حوزة «روان‎شناسی ارتباطات جمعی» مبحث پیچیدة «مخاطب‎شناسی» رسانه‎ها است. در این بین، سهم «ماهواره‎ها» و شناخت‎شناسیِ مخاطبانِ متعدد آن کمتر مورد توجه قرار گرفته است. سعی و تلاش ابداع‎گران اولیة ماهواره‎ای بر آن بود که از مفهوم ذهنی خود فراتر رفته و اضطراب انسان ارتباطی عصر اطلاعاتی امروز را کاهش دهند. اما این حرکت ارتباطی کامل نشد و ما همواره پدید آمدن انواع آسیب‎های روانی را در مخاطبان ماهواره‎ای شاهد بوده‎ایم. بخشی از این آسیب‎های روانی، جنبة فرهنگی ـ اجتماعی دارند و بخشی دیگر، شخصی ـ محیطی. هدف اصلی مقاله حاضر، آشکارسازی یکی از ابعاد مهم مخاطبان ماهواره‎ای از دیدگاه آسیب‎شناختی روانی است. در این نوشتار «بی‎خویشتن شدگی» (Depersonalization) مخاطبان ماهواره‎ای به عنوان «متغیر وابسته» به طور مبسوط مطمح نظر قرار می‎گیرد؛ زیرا نویسنده معتقد است برنامه‎های ماهواره‎ای «متغیرهای مستقل» هستند. برای بررسی دقیق، نخست پس از طرح مسئله، تعاریف و توصیف‎هایی از این مفهوم ارائه می‎شود؛ سپس با توجه به نظریه‎های عضوی و روان‎شناختی، ابعاد موضوع شفاف شده و در نهایت با اتکا به پژوهش‎های عملی کلاسیک در این خصوص سعی می‎شود به پرسش‎های مسئله پاسخ داده شود.

یکی از عناصر چهارگانه آمیخته بازاریابی سنتی، توزیع است. وظیفه این عنصر، انتقال کالا یا خدمت از تولید کننده به مشتری نهایی است. طیفی از واسطه ها مثل عمد ه فروشها، خرده فروشها، دلالها، نمایندگان تولید، عاملان فروش، شرکتهای حمل و نقل، انبار های مستقل، بانکها، شرکتهای تبلیغاتی و امروزه شبکه بزرگ و وسیع جهانی اینترنت عملیات انتقال را انجام می دهند.

در جهان امروز، اقتدار سیاسی و نظامی درگرو توسعه اقتصادی و صنعتی است و فناوری،‎ موتور توسعه اقتصادی و مایه صنعت یک کشور تلقی می‌شود. در کشورهای در حال توسعه، فناوری‎ یکی از مهم‎ترین وسایل رسیدن به اهداف توسعه ملی است و نقش دولت‎ها در ایجاد بستر مناسب برای جذب و توسعه فناوری‎ بسیار مؤثر است. یکی از فناوری‎‌های پیشرفته و استراتژیک فناوری‎ تجهیزات فضایی است که به علت تنوع علوم و فنون به کار رفته در آنها، صنایع و سازمان‎های علمی و تحقیقاتی متفاوتی را به هم پیوند زده، زمینه رشد آنها را فراهم کرده و شاخه‌های جدید علمی و کاربردی را ایجاد کرده است، از این رو، تدارک این فناوری‎ نیز به همین میزان گسترده، پیچیده، هزینه‌بر، زمان‌بر و نیاز به یک سازمان، برنامه‌ریزی و هدف‌گذاری صحیح و دقیق دارد. در کشورهای صاحب این فناوری،‎ سازمان فضایی منسجم و گسترده‌ای هدایت فعالیت‌های آن را به عهده دارد و با تحت پوشش قرار دادن تمام توان صنایع تجاری و نظامی و مراکز تحقیقاتی، قابلیت‎ها و فرصت‎های فوق‌العاده‌ای ایجاد می‌کنند. در حال حاضر، تقریباً کلیة دارندگان این فناوری‎ علاوه بر جذب بودجه‌های خرید و ساخت ماهواره در کشورهای متقاضی، در بهره‌برداری از آنها نیز سرمایه‌گذاری می‎کنند و شریک می‌شوند و در نتیجه، این فناوری‎ها یک منبع تولید ثروت و قدرت در سطح جهان به حساب می‎آیند. از بُعد دیگر، ماهواره‌ها در زندگی جوامع و ایجاد سهولت‎های جدید در تجارت، آموزش، بهداشت، صنعت و ارتباطات نقش مهمی دارند و باعث توسعة فناوری‎‌های زمینی برای کاربردهای متنوع خود می‌شوند، کاربردهایی نظیر ارتباطات تلفنی بین کشورها، پخش صدها کانال تلویزیونی به طور همزمان در سراسر دنیا، توزیع اینترنت، خدمات کنفرانس تصویری آموزش از دور، پزشکی از دور، تعیین موقعیت، سنجش از دور، هواشناسی و خدمات موبایل ماهواره‌ای که نقش ارزنده آنها در صرفه‌جویی هزینه، زمان و بالا بردن امنیت جانی انسان‎ها غیرقابل انکار است. در حال حاضر، تقریباً تمام نقاط کرة زمین تحت پوشش شبکه‌های گسترده ماهواره‌ای قرار گرفته است. گسترش سریع ارتباطات ماهواره‌ای بیانگر تلاش بی‌وقفه در به کارگیری فناوری‎‌های جدید برای رفع نیازهای جوامع بشری است. تحقیقات فضایی نیز به عنوان شاخه‌ای جدید از علم و فناوری‎ طی نیم ‌قرن گذشته پیشرفت‌ها و تحولات شگفتی داشته است و در مسیر این تحول، بسیاری از شاخه‌های علوم نظیر فیزیک نجومی، فیزیک پلاسما، علم مواد و علوم جوی آنچنان گستردگی و عمقی پیدا کرده‌اند که پیش از آن برای بشر غیرقابل تصور بود. اکنون تحقیقات فضایی به عنوان ابزاری برای حل مشکلات بشر در زمین مورد توجه دانش‌پژوهان قرار گرفته است و ایستگاه‌های فضایی بین‌المللی برای انجام تحقیقات مختلف که امکان انجام آنها در زمین وجود ندارد تأسیس می‌شوند. بنابراین، استفاده از فضا، به کارگیری فناوری‎ ماهواره و کاربرد و نقش آن در جوامع بشری هر روز در حال گسترش است و نقش تعیین‎کننده‌ای در توسعه پایدار و تحولات تمدن بشری دارد.

ظهور پدیدة ماهواره در سپهر رسانه‎ای جهان، موجد واکنش‎های مثبت و منفی گوناگون از دیدگاه‎های متنوعی شده است. اندیشمندان عرصه علوم ارتباطی، جامعه‎شناسان، روان‎شناسان، فن‎شناسان، فیلسوفان، دین‎شناسان، دانشمندان و سایر گروه‎های متفکران در خصوص این پدیده و آثار و پیامدهای مثبت و منفی آن در جامعه بشری سخن فراوان گفته‎اند. در کشور ما نیز، آنگاه که پدیده ماهواره ـ با حدی تأخیر ـ ورودی جدی یافت و تأثیرات بالقوه آن تا حدودی آشکار شد، واکنش‎های تند و کند، بر علیه آن آغاز گردید و تا آنجا ادامه یافت که سیاستگذاران و تصمیم‎سازان منتخب مردم در مجلس شورای اسلامی ناگزیر از بررسی موضوع شدند و به تصویب قانون جهت نظام‎مند کردن استفاده از ماهواره دست زدند. موجب خشنودی است که بنا به گفته آقای دکتر محسنیان‎راد، استاد برجسته علوم ارتباطات دانشگاه علامه طباطبایی و محقق سرشناس این حوزه، پیش از تصویب قانون فوق ابعاد موضوع که با دیدگاهی علمی و در حد امکان غیرجانبدارانه توسط ایشان تحقیق شده بود در اختیار مجلسیان قرار گرفت. هر چند به درستی مشخص نیست که نتایج این تحقیق تا چه حد در تصمیم آن روز مجلس مورد استفاده قرار گرفته است. آنچه پیش روست گزارشی از تحقیق فوق و در بردارنده نکات بسیار آموزنده‎ای در خصوص نحوة برخورد دیگر ملت‎ها و دولت‎ها با موضوع ماهواره است.

فرایند جهانی‎سازی، مفهوم و پدپدة تازه‌ای است که متکی بر فشردگی فزاینده زمان و فضا و افزایش آگاهی حاصل از انقلاب اطلاعات بوده و بر رویه‌های سیاسی‌ ـ ‌اقتصادی و به ویژه فرهنگ جوامع تأثیر به سزایی دارد. این فرایند از یک سو با موفقیت‌های قابل‌توجهی مانند گسترش فناوری‌ها (به ویژه فناوری‎های نوین ارتباطی) و پدیده‌های جدید و تسهیل‌کننده در دورترین نقاط جهان روبه‎رو است و از سوی دیگر با اشکالات و ایرادهای بزرگی مانند افزایش شکاف طبقاتی در عرصه‌های ملی، پیدایش پدیده فقر مدرن، سلطه ثروتمندان، گسستگی، آشفتگی و بی‌نظمی هنجاری، ارزشی، هویتی و یکسان‌سازی و یکپارچه کردن فرهنگ‌ها. از این رو می‎توان گفت کلیه کشورها در رویارویی با این پدیده که شالوده و سازه‎های اجتماعی جوامع یعنی هویت آنها را متأثر می‎سازد، با فرصت‎ها و چالش‎هایی جدی مواجهند. در جهان امروز، با توجه به ویژگی‎های جهانی شدن و عصر اطلاعات که ماهیت ارتباطات را متحول ساخته است، از یک سو، اطلاع‎رسانی و ارتباطات منبع اصلی قدرت به حساب می‎آید و از سوی دیگر، هویت‎سازی و هویت‎مندی تابعی از ساختار قدرت تلقی می‎شود. بدیهی است در این میان، آن دسته از جوامع که از یک طرف در تقویت زیرساخت‎های ارتباطی و رقابت مؤثر در میدان ارتباطات و اطلاع‎رسانی با شیوه‎های نوین و از طرف دیگر، در امر هویت‎مندی و هویت‎سازی ناتوانند، دچار آسیب‎های سیاسی، اقتصادی و فرهنگی جبران‎ناپذیری خواهند شد. در این نوشتار، به بررسی جهانی شدن فرهنگ و چالش‎های پیش روی آن و هم چنین بحران هویت در عصر اطلاعات و نقش رسانه‎ها به ویژه فناوری‎های نوین ارتباطی مانند ماهواره‎ها به عنوان ابزار تسهیل‎کننده و یا محدودکننده این فرایند می‎پردازیم.

هفتة پژوهش در پاییز هر سال، فرصت مناسبی برای بررسی دستاوردها و چالش‎های پیش روی حوزة پژوهش در سطح کشور و بخش‎های پژوهشی سازمان‎ها و نهادهای گوناگون به شمار می‎رود. نقش و اهمیت این حوزة راهبردی در ابعاد مختلف حیات امروز بشر بارها مورد بررسی و تأکید قرار گرفته و به خصوص در سال گذشته با ابتکار مقام معظم رهبری در طرح استراتژی «جنبش نرم‎افزاری» ضرورت عنایت ویژه به آن در کشور ما نیز دست کم در حوزة نظری تا حدودی تبیین و تشریح شده است. آنچه در پی می‎آید متن سخنرانی آقای مهندس محمد مسعود ابوطالبی معاون محترم برنامه‎ریزی و تحقیقات سازمان صدا و سیماست که به همین مناسبت و در جمع اساتید و پژوهشگران سازمان در «نخستین گردهمایی پژوهشگران سازمان در هفته پژوهش (26 آذر 1381)» ایراد شد. پژوهش و سنجش ضمن تشکر از ایشان، علاقه‌مندان را به مطالعة دقیق این سخنرانی که حاوی نکات مهمی در خصوص عملکرد حوزة پژوهش در کشورهای شمال و جنوب، تشریح رابطه گفتمان‎های ترقی، جمهوری اسلامی و جنبش نرم‎افزاری و تبیین ویژگی‎ها و ضرورت‎های بنیادین جنبش نرم‌افزاری در جامعه امروز ماست دعوت می‎کند

"گسترش پوشش شبکه‎های تلویزیونی ماهواره‎ای در سراسر دنیا و محدودیت‎هایی که در دریافت امواج ارسالی این شبکه‎ها در برخی کشورها از جمله کشور ما وجود دارد، هواداران و مخالفان دریافت امواج ماهواره‎ای را به طرح استدلال‎ها و ارائه احتجاجاتی وا داشته است. یکی از مهم‎ترین استدلال‎های طرفداران دریافت آزاد امواج ماهواره‎ای این است که برنامه‎های پخش شده توسط این کانال‎ها لزوماً مضر و دارای اثرات مخرب فرهنگی نیستند. این گروه بر این باورند که بسیاری از برنامه‎های این شبکه‎ها ماهیت علمی و یا جنبه اطلاع‌ر‎سانی دارند و از این حیث، منع استفاده از ماهواره به دلیل ممانعت از استفاده مخاطبان از این گونه برنامه‎ها نامطلوب است. آنچه در پیش روست، گزارشی از پژوهش جمعی از پژوهشگران سازمان صدا و سیما است که به سفارش این فصلنامه و با هدف بازشناسی ترکیب برنامه‎های پخش شده از 15 شبکه تلویزیونی ماهواره‎ای 6 کشور اروپایی آلمان، انگلستان، بلژیک، سوئیس، فرانسه و هلند انجام شده است. سؤال اصلی این پژوهش آن است که برنامه‎های علمی ـ آموزشی و اطلاع‎رسانی چه سهمی از کل برنامه‎های پخش شده از طریق این شبکه‎ها را به خود اختصاص می‎دهند. نتایج این پژوهش که در قالب جداول آماری ارائه شده‎ است نشان می‎دهد حجم اصلی برنامه‎های عموم این شبکه‎ها به فیلم، سریال و انواع شوهای موسیقی اختصاص دارد و تنها بخش اندکی از این برنامه‎ها را می‎توان واجد ماهیت علمی، آموزشی و اطلاع‎رسانی دانست. "

شناخت ماهیت و کارکردهای هر فناوری نوینی، گام اول در تعیین راهبردها و سیاست‎های ملی و بین‎المللی در راستای تعیین نحوة بهره‎گیری یا کنترل آن است. بدیهی است راهبردها و سیاست‎های تعیین شده توسط اندیشمندان و کارشناسان پس از این شناخت، در قالب قوانین و مقررات حقوقی ملی یا بین‎المللی صورت اجرایی به خود می‎گیرند و قابل پیگیری و اعمال می‎شوند. شناخت کارکردهای ماهواره نیز نخستین گام برای تعیین نظام حقوقی حاکم بر آن به حساب می‎آید. از این رو، نگارنده در این مقاله کوشیده است با اشارة گذرا به کارکردهای ماهواره در عرصه‎های نظامی ـ امنیتی، ارتباطی و علمی، اقتصادی و تجاری و بالاخره سیاسی و فرهنگی دورنمایی از نیازها و مباحث حقوقی مربوط به این حوزه را مورد بحث و بررسی قرار دهد.