درخت حوزه‌های تخصصی

مرکز اطلاعات و مدارک علمی ایران از آغاز سال 1372 اقدام به انتشار فصلنامه‌ای با عنوان چکیده پایان نامه‌های‌ ایران (دکترا و کارشناسی ارشد) نموده است. این فصلنامه حاوی اطلاعات کتابشناختی و چکیده هر مدرک بوده و در پایان هر شماره نیز فهرستهای مربوط به آن شماره چاپ شده است. این بررسی، ضمن معرفی فصلنامه مذکور، به بررسی علمی محتوای پنج شماره این نشریه پرداخته و حتی‌الامکان به توضیح برخی اشکالات و محسنات آن اقدام نموده و نهایتاً پیشنهاداتی جهت رفع اشکالات مزبور ارائه داده است.

نقش غیرقابل انکار پایگاههای اطلاعاتی در اطلاع رسانی موضوعی نیست که بتوان از آن چشم پوشی نمود بدین جهت و با توجه به تدارک وسیعی که در زمینه ایجاد پایگاههای اطلاعاتی در حوزه اطلاع رسانی صورت گرفته و می گیرد, مطالعه در زمین ساختار, منابع اطلاعات, سازماندهی, ذخیره و بازسازی اطلاعات در این پایگاهها از اهمیت خاصی برخوردار است. این مقاله به مطالعه پیرامون ساختار, ذخیره و بازیابی اطلاعات در پایگاههای اطلاعاتی مرکز اطلاعات و مدارک علمی ایران پرداخته و همپوشانی بین آنها را بطور اجمال مورد بررسی قرار می دهد.

Z39.50 نام یک استاندارد ملی و توافق نامه ای برای بازیابی اطلاعات از سیستم های مختلف کامپیوتری است. این توافق نامه امکانات لازم را برای جستجو و بازیابی اطلاعات در اختیار مشتری (کاربر سیستم کامپیوتری مبدا) قرار میدهد. در این روند جستجو و بازیابی, دانستن زبان مورد استفاده خدمتگزار (کامپیوتر مقصد) الزامی نیست. این مطالعه کاربرد بالقوه توافق نامه شبکه کتابخانه ای ANSI/NISO Z39.50 را به عنوان یک محیط مشتری خدمتگزار برای ایستگاه کاری محقق بررسی میکند. همانطور که خواهیم دید Z39.50 کاملاً مناسب احتیاجات اطلاعاتی این محیط است و ابزار اساسی را برای یک محیط انعطاف پذیر که در دو انتهای این ارتباط مستقل از فروشنده است ارائه می کند.

شاخص جدید علم که تحت عنوان نمایه استراتژی علمی (Science Strategy Index) معرفی شده است، امکان مقایسه طرحهای ساختاری در نظامهای علمی کشورهای مختلف را فراهم می کند. نقطه شروع، تقسیم بندی کمی نظام علمی به رشته های اصلی (علوم زیستی، فیزیک، شیمی، علوم مهندسی، ریاضی) است، همانگونه که بوسیله انتشارات تحت پوشش پایگاه اطلاعاتی چند رشته ای نمایه استنادی علمی (Scince Citation Index=SCI) منعکس شده است. این مقایسه طرحهای ساختاری، به اندازه و ابعاد یک کشور مشخص بستگی ندارد. ابتدا شاخص برای مقایسه ساختار یکایک کشورها با ساختار جهانی به کار می‌رود. پس از تعمیم، امکان مقایسه ساختار علمی کشورها ممکن می شود و می‌توان کشورهایی را که ساختار مشابهی دارند، شناسایی کرد. نقشه های خوشه ای کشورها (اقتباس شده از این روش) مستلزم بحث عمیقی پیرامون استراتژیهای مختلف علمی کشورها و نیز زمینه های احتمالی جغرافیائی، سیاسی، ارتباطی و تاریخی برای طرحهای کشف شده است.

کتابدار ما هر کسی است که اطلاعات را در اسرع وقت در اختیار درخواست کننده قرار دهد. تعداد انگشت شماری از کتابداران امروزی به این درجه از تبحر رسیده اند. مسئله ای که همه جا به چشم می‌خورد این است که منابع موجود در هر کتابخانه ای جوابگوی نیاز متقاضیان نیست. نظر به افزایش تعداد انتشارات کتب و مجلات و با توجه به افزایش قیمتها در مقایسه با درآمدها، مراجعه به کتابخانه ها افزایش یافته و در نتیجه کتابداران برای پاسخگویی به نیاز متقاضیان، مجبورند با از خود گذشتگی بیشتری سعی نمایند. و این مسئله در تمام کتابخانه های سراسر دنیا مشاهده می شود. فقر اطلاعات یک موضوع نسبی است و نسبت آن همیشه هم با محدودیت های اقتصادی هماهنگ نیست. حتی کشورهایی که زیربنای اقتصادی قوی دارند ممکن است با فقر اطلاعاتی بویژه در مناطق روستایی مواجه باشند. اگرچه درجه فقر اطلاعاتی در بین کشورها با نوساناتی توام است؛ اما دسترسی به اطلاعات در حال افزایش، با قیمتی که امکان پرداخت آن توسط متقاضیان وجود داشته باشند، به عنوان یک مسئله بین المللی مطرح می باشد. در بسیاری از کشورها همکاری بین کتابخانه ای، توسط سیاستمداران و کتابداران، البته بعنوان یک مرهم و نه به عنوان یک چاره اساسی، صورت می پذیرد. وقتی که ما به یک مراجعه کننده توضیح می‌دهیم که، مدرک موردنظر او در کتابخانه وجود ندارد، بلافاصله می پرسد که آیا کتابخانه دیگری را می‌شناسید که مدرک موردنظر را داشته باشد؟ آیا شما می توانید هر چه سریع تر آن را برای من تهیه نمایید؟ این مقاله، نحوه برخورد ما با این مسئله و چگونگی انتقال اطلاعات بوسیله دستگاههای الکترونیکی، از یک کتابخانه به کتابخانه دیگر در سراسر جهان را مطرح می کند.

سالهاست که از مشکلات موجود در نظام اطلاع رسانی و کتابخانه های کشور صحبت می شود. و این امر ، به عنوان مانع اصلی برای پیشرفت روند تحقیق و پژوهش معرفی می گردد . مقالات فراوان اما پراکنده ای در این زمینه ، در نشریات مختلف به نگارش در آمده و حتی در سمینارهای چندی مانند : سمینار کتاب و کتابداری در سال 1360 در دانشگاه مشهد ، سمینار کتابداری و اطلاع رسانی پزشکی در سال 1367 در دانشگاه علوم پزشکی مشهد ، سمینار کاربردی مراکز و سارمانهای پژوهش فرهنگی و اطلاع رسانی در سال 1369 در تهران ( توسط وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی ) ، سمینار کتابداری در سال 1371 در دانشگاه مشهد ، و غیره برگزار گردیده ؛ اما مشکلات همچنان به قوت خود باقی است و چه بسا بیشتر هم شده است . دلیل عمده این وضعیت ، آن است که ضعف در سیستم اطلاع رسانی ، خود نه تنها مسئله اصلی محسوب نمی شود ؛ بلکه صرفا یک معلول است و مشکل در درجه اول ، نه از مراکز اطلاع رسانی ، که از ضعف در فرهنگ مطالعه و تحقیق در جامعه ما نشات می گیرد و کمی و کاستیها ریشه در آن دارد . و در واقع ، همین نکته مهم است که باید درابتدا مورد توجه قرار گیرد . دراین مقاله ، سعی شده است ریشه های ضعف در فرهنگ مطالعه و تحقیق و ارتباط آن با نظام اطلاع رسانی مورد بحث و تجزیه و تحلیل قرار گیرد .

در اهمیت کتابشناسی ، همین بس که بدون وجود أن ، انجام هیچ تحقیق و پژوهشی به طور کامل به سامان نمی رسد . انواع کتابشناسی : گونه گونی سلایق و علایق مردم هر جامهه ، دوستداران نشر و گسترش فرهنگ را بر آن داشته که به تدوین کتابشناسیهای مختلف در زمینه های گوناگون دست بزنند . این کتابشناسیها نخست ، هدف عمده و واحدی چون اطلاع رسانی را مد نظر دادند و در مرحله بعد ، هرکدام نیز در چارچوب وظیفه ای که برایشان تعیین شده ، به نوبه خود عملکردهای خاصی بر عهده می گیرند . اهداف کتابشناسی : کتاب عصار ه تجربه ، دانش و عمر انسانهاست ؛ نشانه هویت و شخصیت یک ملت و کشور است ؛ وظیفه انتقال آموخته ها و تجربه های نسلهای پیشین رابه نسلهای پسین بر عهده دارد ؛ در یک کلام ، کتاب پایه اصلی تمدن بشری است . برای آگاهی از وجود این گنجینه ها ، به کتابشناسیها نیاز داریم و این میسر نمی گردد – مگر با پشتکار و همت اندیشوران ، فرهیختگان و کمک سازمانهای دولتی و ملی ، کتابشناسیها به دلایل گوناگونی – که در این مقاله ، به آن دلایل نیز اشاره خواهد شد – در راه تدوین و چاپ ، با دشواریهای چندگانه روبه رو هستند .

ر این مقاله، سعی می شود روشهای تجربی ای که در دو دهه اخیر، در چارچوب جامعه شناسی علم وضع شده و برای بررسی تحقیقات دانشگاهی مورد استفاده قرار گرفته اند، معرفی شوند. به کمک این روشها، می توان شاخصهایی تعریف کرد که بر مبنای آنها بتوان وضعیت علمی نهادهای تحقیقاتی را ارزیابی نمود. جهت نشان دادن یکی از کاربردهای این روشها، کوشش می شود تا موقعیت علمی ایران در جهان، در هشت رشته علمی در زمینه علوم پایه، مورد بررسی قرار گیرد و بر مبنای اطلاعات کمی، توان تحقیقاتی ایران را در دو دهه گذشته در زمینه تحقیقات دانشگاهی تعیین کرد.

اگریس یک نظام اطلاع رسانی بین المللی است که از طریق شبکه ویژه خود در حوزه کشاورزی ( به معنی عام که مورد قبول فائو F.A.O ** است ) به دریافت و اشاعه اطلاعات علمی و تکنولوژیکی می پردازد . این نظام به دلیل موفقیتهایی که در زمینه کار اطلاع رسانی کسب نمود ، امروزه مورد توجه دست اندرکاران امر اطلاع رسانی در سطح بین الملل است . از آنجایی که آشنایی با شبکه های اطلاع رسانی موفق و سیر تحول و شیوه عمل آنها در سطح منطقه ای و بین المللی ، برای دستیابی به نتایج مثبت درتشکیل شبکه اطلاع رسانی کشور ما می تواند مفید باشد ،و از سوی دیگر ، در اختیار داشتن الگوهای مناسب ، در جلوگیری از دوباره کاریها و احتمالأ کجرویها نقش موثری را ایفاء می نمایند ، نگارنده دراین مقاله ، تلاش می کند ضمن معرفی یک نظام بین المللی اطلاع رسانی از ابعاد گوناگون ، به بررسی نقش ایران و همکاری محققان و مراکز اطلاع رسانی کشور در این نظام بپردازد . دراین بررسی ، کمی و کاستیها و علل گوناگون ظهور کمرنگ محققان ایران ، ارزیابی شده و راه حلها و پیشنهادهایی برای ایفای نقش مثبت در شبکه اگریس و استفاده بهینه از آن ارائه می گردد . انتخاب این نظام ( اگریس ) به عنوان موضوع مقاله ، به دلیل اهمیت ارتباطی است که این شبکه و حوزه کار آن با مسائل مبتلا به محققان و پژوهشگران وزارت جهاد سازندگی داراست .

این طرح, طرحی بنیادی و گسترده برای زبان فارسی است که با توجه به هدف , سودمندیها و کاربران گوناگون آن, می تواند به عنوان طرح مادر یا پشتیبان برای بسیاری از طرحهای زبانی, ادبی و زبانشناختی زبان فارسی به کار گرفته شود. اکنون چند ماه است که اجرای فاز اول این طرح درپژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی آغاز شده است.

بیست و پنج سال پیش که برنامه کتابداری در ایران پی ریخته شد و به هر کتابخانه ، به عنوان واحدی مستقل – که باید از دوره کتاب بانی به دوره کتاب رسانی منتقل شود- می نگریستیم ، با این دید به اصطلاح خرد کتابدار / مدیرانی درونگرا ، تکنیک مدار و ماهر در کار با ابزارها ، تربیت کردیم . در آن شرایط ، یک کتابخانه مستقل از مراجعان و مستقل از سایر کتابخانه ها ، یا به جلو می رفت ، یا به قهقرا می افتاد و یا بدون تحرک باقی می ماند . این وضعیت ، با شرایطی که اطلاع رسانی برای دستیابی به توسعه می طلبد سازگار نیست . در اطلاع رسانی برای توسعه ، دید کلان و حرکت یکپارچه همه مراکز در جهت رفع نیازهای علمی و تحقیقاتی همه آحاد جامعه مورد نظر است . عبارت حرکت یکپارچه و رفع نیازهای همه مفهوم مشارکت همه در تصمیمات و مسئولیت همه در اجرا را در بطن خود دارد . پنج اصلی که گذر سالم از مرحله کتلب رسانی به مرحله اطلاع رسانی موثر در توسعه را میسر می سازد عبارتند از : 1) توجه جدی به دانش مدیریت به عنوان نرم افزار پیشرفت ؛ 2) وجود سیاست علمی و سیاست اطلاع رسانی میتنی بر موازین و قوانین ؛ 3) مشارکت جدی و فعال در تصمیمات و تعهد به مسئولیت حاصل از مشارکت در تصمیمات ؛ 4) برقراری مدیریت مردم مدار و برقراری ثبات در مدیریت و امکانات ؛ 5) اداره مدبرانه مقاومت در برابر تغییر در ارزشها ، دانشها و مهارتها ؛ در متن اصلی مقاله ، هر یک از پنج مورد بالا با توجه به وضعیت فعلی حوزه کتابدار ی و اطلاع رسانی در ایران مورد بحث قرار خواهد گرفت .

ماهیت کتابخانه‌ها و کتابداری با استفاده از تکنولوژی الکترونیک به سرعت به سوی مدرنیزه شدن می‌رود. مسلماً در طرحهای معمول کتابخانه‌های آینده، خدمات و تکنولوژی جدید توسط افرادی که کتابدار نامیده می‌شوند، اداره و کنترل می گردد. متاءسفانه در این میان، رقابت موجود بین کتابداران و سایر افرادی که برای کنترل و مدیریت منابع اطلاعاتی و ارائه خدمات، خود را محق می دانند، نادیده انگاشته شده است. در برنامه‌های آموزش کتابداری، بایستی افرادی برای کتابخانه‌های جدید تربیت شوند. در این کتابخانه‌ها کتابداران، نیازمند انجام کار با سایر گروهها و افرادی هستند که مایل اند خدمات اطلاعاتی را به تمام استفاده کنندگان ارائه دهند. بحث بر سر این است که علاوه بر رقابتی که امروزه بین مسائل سنتی و مدرن کتابخانه‌ها وجود دارد، کتابداران به کسب مهارتها برای ایجاد ارتباط صحیح و حل مسائل و نیز درک کاملی از مسایل مدیریتی احتیاج دارند. این مسئله معمولا در برنامه های آموزشی کتابداران و اطلاع رسانی مورد تاءئید قرار نگرفته است.

اصول اخلاقی به قوانین کمال انسان و خیر را تحقق بخشیدن مربوط است و در نتیجه در هر حرفه‌ای به مجموعهء احکام ارزشی ‌و ‌تکالیف ‌رفتار و سلوک، ‌و فرمان‌هایی برای عمل بستگی دارد. در رشته و حرفهء کتابداری و اطلاع‌‌رسانی، تلاش‌هایی برای مشخص‌‌کردن اصول اخلاقی به عمل آمده است. بر‌شمردن اصول اخلاقی و رعایت آن‌ها در امور پژوهش، تدریس و کار اطلاع‌رسانی‌نخستین گام‌های برداشته‌شده در این زمینه است. برخی صاحبنظران این رشته، مسائل اخلاقی مربوط به تولید، اشاعه و کاربرد اطلاعات را مهم پنداشته و برشمرده‌اند.‌خبرگانی دیگر، مسائل اخلاقی و رعایت اصول آن را به دو بخش عمده – مسائل اخلاقی کلان و مسائل اخلاقی خرد – تقسیم کرده‌اند و اجرای قوانین اصولی اخلاقی را بیش‌تر بر عهدهء تولیدکنندگان پایگاه‌ها و بانک‌های داده‌ها، میزبانان اطلاعاتی ‌و ‌ارتباطات دوربردی‌ که در خدمت اطلاع‌رسانی همگانی است دانسته‌اند. در این نوشتار از «باید» و «نباید»‌های مرتبط با ضرورت‌ها، و مصالح‌ کنونی و آتی اطلاع‌رسانی سخن می‌رود تا نشان دهد چگونه ادامهء این خدمت می‌تواند به هدف غایی »انسان‌کامل‌شدن« بینجامد و راهنمای عمل و هدایتگر رستگاری شود.

اطلاع رسانی، یکی از ضرورتهای عصر حاضر است و در کشور ما به ویژه، با عنایت به شروع سازندگی، ضرورت آن بیشتر محسوس است. متاءسفانه موانعی بر سر راه است که نه تنها ما؛ بلکه اغلب کشورهای مشابه ما با آن دست به گریبان اند. در این مقاله، ضمن تعریف مختصری از مدیریت و اطلاع‌رسانی، به موانع دهگانه در این زمینه پرداخته خواهد شد. این موانع عبارت اند. از: 1)عدم عنایت به تفکر منظم و منطقی در کارها، 2) عدم توجه به نظام در اطلاع رسانی، 3)حاکمیت تفکر بخشی، 4) نبود روحیه جمعی 5)عدم ثبات در مدیریتها 6)نبودن پیگیری و نظارت 7) جدی نگرفتن تحقیقات از طرف مقامات مسوءول برای محققان داخلی، 8)مشکل زبان 9) عدم تفاهم و یا ارتباط بین اطلاع رسانان و متخصصان کامپیوتر، 10) حلاوت تماس و یا ارتباط با خارج که اثرات این موانع در موارد زیر تجلی می یابد: الف) بریدگی، انقطاع و انسداد در کار اطلاع رسانی، ب) در هم برهمی و بلاتکلیفی، ج) حبس اطلاعات، د)تولید اطلاعاتی که ضروری نیست، ه) زمینه سازی برای ورود اجنبی. توصیهء اصلی در این مقاله، این است که باید به خویشتن بازگشت و هر چه سریع‌تر نظامی را برای گردآوری ذخیره و بازیابی اطلاعات طراحی کرد و پذیرفت.