غلامرضا امیرخانی

هدف این مقاله ارزیابی سیاست های مصوب و اجرا شده در حوزه میراث فرهنگی به ویژه میراث مستند و مکتوب پس از انقلاب اسلامی است. برای ارزیابی سیاست های کلان حوزه میراث فرهنگی از مدل هاولت و رامش استفاده شده و اطلاعات لازم با استفاده از روش اسنادی و مصاحبه با خبرگان جمع آوری شده است. جامعه آماری، قوانین و سیاست های بالادستی جمهوری اسلامی ایران شامل: ۱- برنامه های توسعه پنج ساله اول تا ششم، ۲- قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، ۳- سند چشم انداز ایران در افق 1404، ۴- سند اصول سیاست فرهنگی کشور بود. ملاک ارزیابی سیاست ها در این پژوهش، کارایی و اثربخشی بود و پژوهش به دنبال پاسخ این سوال بود که سیاست های جاری جمهوری اسلامی توانسته اند اثر مطلوبی بر حفظ میراث فرهنگی به ویژه میراث مستند و مکتوب کشور داشته باشند؟ یافته های پژوهش حاکی از آن بود که وضعیت فعلی حفاظت از میراث فرهنگی به ویژه «میراث مستند و مکتوب» در سیاست گذاری فرهنگی کشور، وضعیت مطلوبی نیست به طوری که می توان گفت میراث فرهنگی در سیاست های کلان کشور، مترادف با «بناهای قدیمی» و «اشیاء عتیقه»(غیرمکتوب) در نظر گرفته شده است و اکثر مصوبات قانونی برای حفاظت از این نوع میراث به تصویب رسیده اند.واژگان کلیدی: ارزیابی، حفاظت، سیاست گذاری فرهنگی، میراث فرهنگی، میراث مستند و مکتوب.

در بین دانشمندانی که تیمور (حک: ۷۷۱-۸۰۷ ق) پس از پیروزی در نبرد آنقره مقابل سلطان بایزید عثمانی در سال ۸۰۵ ق به سمرقند کوچاند، شمس الدین محمد جزری مشهورترین آن ها به شمار می آمد. این محدث، فقیه و قاری برجسته پس از دو سال اقامت در ماوراء النهر و بعد از مرگ تیمور، آن دیار را ترک کرد و از طریق خراسان و عراق عجم راهی شیراز شد. از این هنگام تا زمان درگذشتش، که به سال ۸۳۳ ق در شیراز بود، ابن جزری سفرهای متعددی کرد و در شهرهای مختلفی سکنی گزید و آثار گوناگونی را نوشت. از این رو، در پژوهش حاضر سعی شده با اتکا به منابع دست اول، به ویژه نسخه های خطی، از زندگی و فعالیت های علمی وی در سه دهه اخیر عمرش ابهام زدایی شود؛ زیرا در زندگی نامه های مربوط به ابن جزری، دوران اقامت وی در خراسان و مجالس حدیثی او در شهر هرات مغفول مانده است. نتایج این پژوهش نشان داد، وی دست کم در دو نوبت دیگر، که یک نوبت آن در سال های پایانی عمرش بود به مناطق ماوراء النهر و خراسان بازگشته و مجالس استماع حدیث او مورد توجه شخصیت های سیاسی و علمی عصر تیموری بوده است.

نصایح شاهرخی ، از تألیفات جلال قائنی، در زمره متونی است که با عنوان اندرزنامه از آنها یاد می شود. مؤلف کتاب، که خود فقیه و واعظی برجسته در هرات قرن نهم بوده، این کتاب را به شاهرخ تیموری تقدیم کرده و در آن ضمن اندرز و نصیحت به سلطان وقت، آگاهی های دست اولی از پاره ای ویژگی های اجتماعی مذهبی زمان خود ارائه کرده است. دو موضوع مهم در این اثر، که مقاله حاضر به آن می پردازد، عبارتند از: مشکلات مربوط به انواع مختلف مالیات تحمیل شده بر مردم و ظلم و تعدی محصلان مالیاتی حکومت تیموریان؛ و دیگری، تکاپوهای مذهبی گروه های مختلف، خصوصاً اسماعیلیه در زادگاه مؤلف، یعنی منطقه قهستان. 

هدف : بررسی روند تأسیس و توسعه کتابخانه ملی ایران از اواخر عهد قاجار تا پایان پهلوی اول. روش/رویکرد پژوهش : در این پژوهش برپایه اسناد و منابع تاریخی و به شیوه توصیفی-تحلیلی به موارد زیر پرداخته می شود: 1. عوامل سیاسی-اجتماعی مؤثر در پیدایش کتابخانه ملی؛ 2. تأثیر غرب در پیدایش کتابخانه ملی در ایران؛ 3. روند قانونمندشدن و دولتی شدن کتابخانه ملی یافته ها و نتیجه گیری : افزایش روابط ایران و غرب در دوره قاجار و الگوبرداری از پیشرفت های فرهنگی و تمدنی نظیر پیدایش صنعت چاپ، توسعه مدارس، ایجاد مؤسسات آموزش عالی، افزایش شمار تحصیل کردگان و تکاپوی چهره های روشن فکر و فرهنگ دوست، زمینه پیدایش کتابخانه ملی را در ایران فراهم کرد. هسته اولیه این کتابخانه از ادغام دو کتابخانه مهم آن دوره یعنی کتابخانه دارالفنون و معارف تشکیل شد. در سال 1356ق/1316ش برای نخستین بار سازمان و تشکیلات این کتابخانه بانام دایره کتابخانه ملی دولتی شکل گرفت و ساختمان آن با تلاش مهدی بیانی و علی اصغر حکمت و نقشه طراحی شده آندره گدار، در میدان مشق تهران احداث شد.

رویدادهای پس از نبرد مورخ 797 ق. بین امیر تیمور گورکانی و توقتمش ، فرمانروای اردوی زرین که در کنار رود تِرِک به وقوع پیوست، در منابع مختلف به صورت های گوناگونی ذکر شده است. در حالی که اغلب تاریخ نگاران تیموری بر فتح مسکو به دست تیمور پس از غلبه بر توقتمش تصریح کرده اند، مورخان و منابع غربی اعتقاد دارند که تیمور مسکو را تسخیر نکرد و بلکه چنین نیتی را هم در سر نداشت. این تحقیق بر آن است تا با بررسی روایت ها و منابع گوناگون، تحلیلی دربارة این رخداد تاریخی ارائه دهد.

هدف : هدف اصلی پژوهش حاضر، علاوه بر تبیین ویژگی های اسناد دیوانی دوره تیموری(قرن نهم قمری)، بررسی نقش و اهمیت این اسناد در شناخت ساختار قدرت و نظام دیوان­سالاری تیموریان است. جامعه آماری : جامعه مورد بررسی، کلیه اسناد دیوانی صادرشده از جانب شاهان تیموری (سلطانیات) است که اصل سند در حال حاضر در آرشیوها یا موزه های کشورهای مختلف نگهداری می شود. روش/ رویکرد پژوهش : شناسایی و گردآوری اسناد مورد نظر این پژوهش در سراسر جهان، به روش کتابخانه ای و مراجعه به آرشیوهای مختلف صورت گرفته است. تجزیه و تحلیل داده ها نیز با استفاده از روش تحقیق تاریخی مبتنی بر متون معتبر انجام پذیرفته است. یافته های پژوهش : از دوره تیموری- با وجود متون تاریخی متعدد و معتبر- اسنادی که اصل آنها به دست ما رسیده باشد، محدود و انگشت شمار است. این تحقیق نشان می دهد که علاوه بر 9 سندی که تاکنون از این دوره شناخته شده، دو سند نیز در آرشیو ملی افغانستان نگهداری می شود که مربوط به سلطان حسین بایقرا، آخرین زمامدار تیموری است. باوجود مشابهت های کلی، اسناد متعلق به دوره تیموریان را در مقاطع مختلف، با توجه به زمان و مکان صدور سند، می توان مورد بررسی قرار داد؛ به ویژه، فرمان های صادره از جانب شاهرخ، که همگی به فاصله یک سال صادر شده و مکان صدور آنها مربوط به غرب ایران است. نتیجه­گیری : تعداد اسناد اصل برجای مانده از دوره تیموری، بازگوکننده نکات مهمی از تاریخ سیاسی – اجتماعی زمان خود است؛ هرچند تعداد آنها انگشت­شمار است و موجب شده کماکان ناگفته های زیادی در خصوص ساختار دیوانی و نظام دیوان­سالاری این عصر وجود داشته باشد. نتایج تحقیق حاضر نشان می دهد که اسناد موجود حکایت از ساختاری خاص دارد که در پرتو آن می توان رابطه بین شاه، شاهزاده، و خان مغول در عصر تیمور را بررسی کرد. در عصر شاهرخ نیز وابستگی های مکانی و زمانی صدور اسناد را باید با توجه به حوادث و رویدادهای ثبت شده در متون تاریخی مورد توجه قرار داد.

منطقه ماوراء النهر در تاریخ ایران بعد از اسلام، به دلایل مختلف، از جمله وجود مرکزیت سیاسی و یا کشمکش های روابط بین ایران و همسایگانش از اهمیت ویژه ای برخوردار است. در آغاز قرن دهم قمری و با ظهور دولت مقتدر و شیعی صفوی، روابط ایران و ماوراء النهر به حالتی کاملاً خصمانه درآمد که نزدیک به 120 سال طول کشید. این روابط از سال های میانی حکومت شاه عباس اول به تدریج دوستانه شد. در منابع و پژوهش های گوناگون، تحلیل این شرایط اغلب تحت الشعاع اختلافات مذهبی صفویان شیعی و ازبکان سنی مذهب قرار گرفته است. این مقاله در صدد است با بررسی نمادها و موضوعات مذهبی مندرج در مکتوبات و اسناد آن دوره، ملاحظات دیگری را در تبیین این موضوع ارائه نماید. یافته های پژوهش حاضر نشان می دهد که به رغم وجود منازعات مذهبی، طرفین از مذهب به عنوان پوشش و یا بهانه ای برای صف آرایی های سیاسی و نظامی بهره می بردند. به همین دلیل، در دوره دوم که عصر فروکش کردن منازعات به شمار می آید، دیگر سخنی از مجادلات مذهبی نیست؛ بلکه انگیزه های اقتصادی و اهداف تجاری در اولویت قرار دارد، به گونه ای که در مکاتبات فی مابین نیز دیگر اثری از ادعاها و احتجاجات شیعه و سنی به چشم نمی خورد.

قرن نهم هجری، مصادف با قرن پانزدهم میلادی، دوران حکومت تیمور و جانشینان اوست که به رغم فراز و نشیب های فراوان در عرصه سیاسی و اجتماعی و وقوع جنگ ها و نزاع های بسیار، نزد صاحب نظران و محققان، دوره رشد و اعتلای هنرهای گوناگون ، به ویژه هنرهای نسخه پردازی و کتاب آرایی به شمار می رود. مرکز ثقل این حرکت هنری، سرزمین پهناور خراسان و کارگاه های هنری موجود درکتابخانه هاست. در این پژوهش، به صحافی و جلدسازی به عنوان یکی از هنرهای کتاب آرایی پرداخته شده و ویژگی های مکتب هنری خراسان مورد بحث واقع شده است. ابتکارات صحافان و مجلدان در آفرینش جلدهای معرق و کاربرد تکنیک های جدید در تزئینات داخل و روی جلد و همچنین استفاده از نقوش تزئینی جانوران و گیاهان از جمله ویژگی های بارز این مکتب است. بررسی متون تاریخی موجود نیز نشان از اهمیت کار و جایگاه والای این گروه از هنرمندان نزد دربار شاهان و شاهزادگان تیموری دارد. با وجود محدودبودن اطلاعات راجع به صحافان و جلدسازان و همچنین عدم ذکر نام ایشان روی آثار برجای مانده، به نام برخی از صحافان بنام خراسان در این مقطع زمانی و آثار برجای مانده از ایشان نیز مورد اشاره قرار گرفته است.

در این مقاله، ابتدا ضمن اشاره به اهمیت فرایندهای سندپردازی و تنظیم و توصیف به عنوان قلب فعالیت های آرشیوی، به شرح اصول پنجگانه تنظیم مواد آرشیوی پرداخته می شود. سپس اصول پنجگانه تنظیم مواد آرشیوی، سطوح تنظیم و نظارت، منشا، نظم اولیه، رویکرد متعادل و منابع سازمانی به تفصیل شرح داده می شوند. در ادامه، تعریف و اهمیت توصیف محتوای مواد آرشیوی از طریق ارائه فهرست های راهنما بیان می شود. فهرست های راهنما که ابزار نظارت مدیریتی و توصیف آرشیوی معرفی می شوند، سه دسته اند، ابزارهای نظارت داخلی، فهرست های ارجاعی درون سازمانی، و فهرست های ارجاعی برون سازمانی. گروه آخر خود به چهار گروه، تقویم ها، سیاهه ها، راهنماها و نظام های شبکه ای اطلاعات تقسیم می شود. در پایان، توجه جدی به استانداردهای تنظیم و توصیف اسناد توصیه می شود.