سید محمود نجاتی حسینی

روند تغییر و تحول نام های افراد می تواند نشان دهنده فرآیند تغییرات اجتماعی و فرهنگی در نظام اجتماعی باشد. در این تحقیق با مطالعه موردی نام گذاری فرزندان در شهر تهران، به مقایسه ارزش های نسل های پس از انقلاب پرداخته می شود. بر اساس نمونه گیری خوشه ای چند مرحله ای، 400 نفر به عنوان جمعیت نمونه انتخاب شدند. با بررسی تاثیر دوره تاریخی، جنسیت و منطقه مسکونی در میزان تحول ارزش های نسل های پس از انقلاب به بررسی نام ها پرداخته و نتایجی که به دست آمد، مبین آن بود که مردان بیش از زنان دارای نام های اسلامی– مدرن اند. بر این اساس در دوره انقلاب، کودکان بیشتر نام های اسلامی داشته ولی در دوره اصلاحات، بر میزان نام های غربی افزوده شده است. علاوه بر آن، فرزندان مناطق جنوبی شهر تهران بیشتر دارای نام های اسلامی– سنتی و اکثر افراد ساکن در مناطق شمالی، برای کودکانشان نام های ایرانی–مدرن برگزیده اند.

این مقاله، صرفاً به عنوان یک موضع نظری معرفتی ( و نه رتوریک سیاسی ایدئولوژیک) به سناریوهای تکوین یک علم اجتماعی اسلامی ( امکان/امتناع) می پردازد. براساس استدلال هایی مبتنی بر معرفت شناسی و منطق رشد علمی، این مقاله درصدد است نشان دهد که شکل گیری یک علم اجتماعی اسلامی هم «ممکن» است و هم «ممتنع»، اما امتناع از تکوین یک علم اجتماعی اسلامی بیشتر از نوع «عملی» است تا «ذاتی». امتناع عملی بیش از هر چیز ناشی از طرح علم اجتماعی دینی در چشم اندازی کاملاً محدود از علم و رشد عملی است. بنابراین، امتناع «در عمل» به موانعی مانند زمان بری، کافی نبودن دانش دینی در همه عرصه ها، توجه نکردن به دیگر سرچشمه های معرفت، استریل کردن متافیزیکی، عدم اتکای به عقل و بافت زدایی دانش اجتماعی اشاره دارد. نوع دیگری از امتناع نیز متصور است؛ یعنی ممکن است بیشتر به خاطر انعطاف ناپذیری مدل علم شناسی فلسفی باشد که بر مبنای آن نمی توان معرفت علمی را به هر اندازه و به هرطور با هر سلیقه سازگار کرد. تو گویی توصیه به احتراز از رفتن به سمت تکوین علم اجتماعی اسلامی می خواهد نشان دهد که ادعای هر علم اجتماعی نو پدید ( از جمله علم اجتماعی اسلامی) باید ادعایی متکی به «اجتماعیت» ( عرفی بودن) و «علمیت» (معرفتی بودن) باشد و این میسّر نیست مگر تن دادن به همان قواعد علم شناسیِِِِ فلسفی و معرفت شناسیِِِِ علمی بر پیشینة ساخته شده قبلی. باری در مقاله حاضر تلاش شده است تا با طرح چشم اندازی گسترده تر و قرار دادن مفهوم علم اجتماعی اسلامی در مدلی پویا از علم شناسی فلسفی و الگوی رشد علمی (مدل پویای تولید علم) تصویری پویا از علم اجتماعی دینی تصویر شود. این تصویر نیز مانند هرگونه معرفتی دستخوش تغییر و تحول خواهد بود و پیامش آن است که تلاش های نظری ما برای تعریف رابطه دین و علم و رشد نظریه های اجتماعی دینی (اسلامی) جریانی بی پایان خواهد بود. نمی توان یک بار و برای همیشه آن را تعریف کرد و کار را تمام شده پنداشت. خود این تعریف و بازتعریف ها نیز بخشی از علم اجتماعی دینی خواهد بود.

هر رسانه ای دارای دو هدف است اول آن اهدافی که به صورت رسمی اعلام می دارد و دوم اهدافی که به دنبال آن است ولی هرگز رسماً اعلام نمی کند اما در اجرا مورد اعمال قرار می دهد. هدف از انجام این پژوهش شناخت برنامه های تدوین شده و در معنای عام سیاست فرهنگی برنامه های تلویزیون بی.بی.سی. فارسی است و مشخص نمودن رویکرد سیاست فرهنگی تلویزیون بی.بی.سی. فارسی در قبال جامعه ایران چه بوده و چه هدفی را دنبال می کند؟ بر اساس الزامات روش تحقیق تئوری داده بنیاد جهت تئوری پردازی در خصوص یک فرآیند اجتماعی خاص، داده ها از طریق تجربی به جای مرور ادبیات مربوط به تحقیق جمع آوری گردیده و ریشه زمینه های (Themes) اصلی از آن ها مشخص می گردد.GT یکی از انواع روش های پژوهش کیفی است که هدف اصلی آن بیان فرایند های اجتماعی و پژوهش تئوری است. این شیوه برای تبیین فرآیند پدیده ها در بستر اجتماعی آن ها مورداستفاده قرار می گیرد و روشی در جهت تعمیم نتایج حاصل از مشاهده ای خاص به نظریه ای جامع تر است. در این بررسی از برنامه های مذکور به عنوان واحد تحلیل استفاده شده است. در تحلیل محتوای کیفی به تحلیل محتوای هر واحد تحلیل به صورت جداگانه پرداخته می شود. پس از اتمام تحقیق و با توجه به پرسش های مطرح شده در ابتدای این پژوهش و جدول نهایی می توان نتیجه گرفت سیاست فرهنگی تلویزیون بی.بی.سی. فارسی به دنبال تغییر ذائقه فرهنگی جامعه ایران و القای فرهنگ غربی و نیز تغییر مرکز ثقل فکری از نخبگان جامعه ایران به سیاستمداران و کارشناسان فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی و مذهبی موردقبول خود است. سیاست فرهنگی تلویزیون بی.بی.سی. فارسی طی بررسی به عمل آمده در پژوهش مذکور و تحلیل محتوای جداول برنامه ها و نتیجه گیری آنها در جدول نهایی، نشان می دهد سیاست فرهنگی تلویزیون بی.بی.سی. فارسی، تغییر فرهنگی، تغییر سیاسی و تغییر هویت ایرانی- اسلامی است که پیامد این سیاست فرهنگی براندازی نظام (تغییر نظام حاکم) است. سیاست های مقابله با سیاست های رسانه ای بی.بی.سی. را می توان در دو بعد یکی سیاست کلی و دیگری سیاست اجرایی، موردتوجه دست اندرکاران رسانه ای قرار داد.

چه معنایی برای مرگ می توان تصور کرد؟ مردن را چگونه باید فهمید؟ با مرگ خود و مردن دیگری در لحظة سرنوشت محتوم و مختوم چگونه مواجه می شویم؟ اینها سؤالاتی وجودی هستند به قدمت تاریخ زیستن بشریت. به این معنا و به عبارتی دیگر، ما برای زیستنی معنامند، خود نیازمند مواجهه ای معنامند و البته درست با مرگ خود و مردن دیگری هستیم. از این حیث فرهنگ است که ساختارهای معرفتی وجودی برای تکوین زیست جهانی معنامند از این دست را فراهم می سازد، تا من تو او بهتر بتوانیم با چنین رخداد وجودی، فرهنگی و اجتماعی مواجه شویم. آشکار است که منبع تغذیه این تکوین همانا روایت های فرهنگی از مرگ و مردن است که علم و دین و عرفان ممثل آن اند؛ علم ممثلی است برای فرهنگ عرفی و دین نیز ممثلی است برای فرهنگ شرعی و عرفان نیز ممثلی است برای فرهنگ معنوی. ازاین رو، این مقاله با طرح چند پرسش مشخص در پی کاویدن چنین روایتی از طریق سه سرمتن (علمی دینی ادبی) است: الف) مرگ و مردن خود/ دیگری در متن عرفی نظریة اجتماعی مرگ با چه نشانه های فرهنگی و آثار اجتماعی وصف شده است؟ ب) مرگ و مردن خود/ دیگری در متن شرعی نهج البلاغه با چه نشانه های عقیدتی و آثار معرفتی وجودی وصف شده است؟ ج) مرگ و مردن خود/ دیگری در متن ادبی مثنوی معنوی با چه نشانه های معرفتی و آثار عقیدتی وجودی وصف شده است؟

شهروند مطلوب برای نظام های رسمی به عنوان عنصری خلاق و مستقل شناخته می شود. آنها برای تحت انقیاد درآوردن شان از شیوه های مختلفی استفاده می کنند. نظام تربیت رسمی جمهوری اسلامی نیز با تدوین اسناد «سند تحول بنیادین آموزش و پرورش و سند چشم انداز20 ساله» تلاش می کند شهروند مطلوب خود را تربیت کند. این مقاله ضمن شناسایی بنیان های آماده-سازی شهروندی و ویژگی های شهروند مطلوب تلاش دارد موضع شفاف نظام رسمی تعلیم و تربیت در ایران را از طریق این اسناد نسبت به تربیت شهروند-دانش آموز مشخص سازد. به لحاظ روش شناسی این مقاله از نوع اسنادی تحلیلی است که محتوای اسناد موردنظر به روش تحلیل محتوایی مورد واکاوی قرار گرفت و نمونه ها به صورت نمونه گیری نظری به شیوه ی فیش برداری انتخاب شده اند. در بخش یافته ها نتایج حاصل از تحلیل اسناد نشان می دهد که هر دو سند رسیدن به قرب الهی را هدف غایی آرمان تربیت می دانند. مقوله ی استخراجی شهروند دیندار در محورهای دینی (اعتقادی،عبادی) و مقوله ی شناختی(ارزشی،اخلاقی ،علمی و فرهنگی) در هردو سند این سنخیت را نشان می دهد. اما در بررسی مقوله ی شهروند اجتماعی با محورهای مورد بررسی(منفعت اجتماعی، مشارکت اجتماعی سیاسی، نقش آفرینی مجزای اجتماعی و منشا رشد اجتماعی)مسیر متفاوتی برای رسیدن به هدف معرفی می کنند. بر اساس این نتایج سند تحول دستیابی به ایده ال های شهروند مطلوب را در اولویت دادن به اراده ی فردی می-بیند؛ در حالی که سند چشم انداز ضمن در نظر گرفتن این تفاوتها نقطه آغاز تربیت شهروندی را ایجاد ساختار مناسب و قرار گرفتن افراد در این نهادها برای فراگیری الگوهای رسمی نظام حاکم تدوین می کند.

پژوهش با هدف شناسایی نقش شبکه های اجتماعی در باورپذیری مذهبی جوانان تهران مطالعه موردی مراسم اربعین انجام شده است. در بخش کمّی جامعه آماری شامل دو گروه از جوانان ساکن شهر تهران عضو شبکه های اجتماعی تلگرام و اینستاگرام هستند شامل افرادی که در مراسم پیاده روی اربعین سال 1398 شرکت کرده اند و گروهی که شرکت نکرده اند. در نهایت نتایج حاصل از توزیع پرسش نامه در بین 388 نفر مورد تجزیه وتحلیل قرار گرفت. در بخش کیفی جامعه آماری شامل روزنامه نگاران، پژوهشگران حوزه عاشورا و کارشناسان مسائل مذهبی و دینی است که پس از مصاحبه با 11 نفر، اشباع نظری حاصل شده است. یافته های کمّی نشان دهنده اثرگذاری و ارتباط مستقیم و معنادار در میزان استفاده از شبکه های اجتماعی توسط جوانان تهران و آگاهی، اعتقاد و افزایش عواطف دینی آنان نسبت به شرکت در مراسم اربعین است. نتایج بخش کیفی پژوهش بیانگر جلب توجه جهان به عظمت قیام و فلسفه ایستادگی امام سوم شیعیان است.

هدف: پژوهش حاضر با هدف بررسی عوامل مؤثر بر تمایل به برون کوچی دانشجویان شاغل در سطح تحصیلات تکمیلی دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم تحقیقات تهران انجام گرفت. روش: روش این پژوهش پیمایشی بود. جامعه آماری این پژوهش شامل دانشجویان تحصیلات تکمیلی واحد علوم و تحقیقات دانشگاه آزاد اسلامی در سال 1398 بودند. جمعیت نمونه نیز 300 آزمودنی بود که با استفاده از فرمول کوکران و با روش نمونه گیری تصادفی ساده انتخاب شدند .داده های این پژوهش با استفاده از ابزار پرسشنامه محقق ساخته با 4 متغیر و 26 پرسش گرداوری شده اند. تحلیل اماری داده ها نیز از تحلیل رگرسیونی،آزمون فریدمن و با استفاده از نرم افزار SPSS22 انجام شد. یافته ها: برمبنای تجزیه و تحلیل داده ها پژوهش 5/47درصد دانشجویان در سطح خیلی زیاد عنوان کردند که تمایل به مهاجرت(برون کوچی) دارند. در همین خصوص برمبنای یافته های تحلیل رگرسیونی به ترتیب عوامل دافعه(داخلی) با ضریب بتای329/ درصد، عوامل جاذبه(خارجی) با ضریب بتای 271/درصد و عوامل فردی با ضریب249/ درصد دارای بیشترین قدرت پیش بینی پذیری دانشجویان برای مهاجرت بودند. همچنین برمبنای نتایج آزمون فریدمن عوامل سیاسی با میانگین رنبه ای 64/3 و عوامل اجتماعی با میانگین رتبه ای 39/3 بیشترین نقش و تأثیرگذاری را بر تمایل مهاجرت نخبگان به خارج از کشور داشتند. نتیجه گیری: بر مبنای یافته های پژوهش، نخبگان علمی ارزیابی منفی از شرایط داخلی کشور در ابعاد سیاسی، اجتماعی اقتصادی و فرهنگی داشته و نسبت به شرایط کشورهای پیشرفته نگرش مثبت دارند. لذا می توان گفت که چند بعدی بودن و حتی انباشت مسائل مختلف باعث می شود که فرد نخبه علی رغم همه وابستگی های داخلی تصمیم به مهاجرت بگیرد. به نظر می رسد که حاکمیت رسمی می تواند با شناسایی درک مشکلات دانشجویان مانع خروج این سرمایه شود.

این پژوهش به تجربیات زیسته  دانشجویان از بروز نوگروی در دینداری آنان با مراجعه به بطن زندگی دینی و رصد کردن کیفیت پرتحرک و پویای دین داری آنان می پردازد. روش مورد استفاده در این پژوهش تحلیل روایت است. از میان دانشجویان دانشگاه تهران با رعایت تکنیک اشباع نظری با ۲۶ نفر از آنان مصاحبه نیمه ساخت یافته ی روایی به عمل آمد. مصاحبه های انجام شده در روایت های فردی و همچنین یک روایت کلی خلاصه شده و مورد تحلیل تماتیک قرار گرفتند. یافته های این پژوهش حاکی از بروز عارضه ی تغییر در حیات دینی دانشجویان است. روایت های دانشجویان از زندگی دینی خویش نشان می دهد که تحت تأثیر تغییراتی فردی و محیطی قرار گرفته اند و در نهایت دینداری خود را مورد بازاندیشی قرار داده اند. جهت نشان دادن این تغییر، مصاحبه ها به سه بازه ی زمانیِ «حیات دینی پایدار»، «بحران در حیات دینی» و «نوگروی دینی» تقطیع شده است. سه مضمون بنیادین استخراج شده  از هر سه مرحله عبارتند از:  «دین داری به مثابه امری پیشینی»، «بحران هویت دینی» و «دین داری به مثابه امری پسینی». در نهایت باید گفت که روایت کلی دانشجویان از نوگروی دینی خویش حاکی از درکی پسینی از دینداری است. نوگروی دینی در اینجا نه کنشی کاملاً آگاهانه است و نه پدیده ای به تمامی ساختاری می باشد.  

هدف: این پژوهش با هدف شناسایی و اولویت بندی مؤلفه های شهروندی مطلوب از نظر نظام رسمی جمهوری اسلامی و میان دانش آموزان انجام گرفت. روش: روش مطالعه این پژوهش کمی-کیفی بود که برمبنای آن نخست با مرور اسناد رسمی(قانون اساسی و سند تحول بنیادین آموزش و پرورش) با منطق روش تحلیل محتوای کیفی، مؤلفه های تربیت شهروندی مطلوب مدنظر نظام جمهوری اسلامی ایران به صورت نظری، فیش برداری شد. سپس فرایند کدگذاری کیفی روی آنها انجام گرفت. در ادامه برای شناسایی جایگاه مؤلفه های شهروندی و نمود آنها در بین دانش آموزان(واحد تحلیل)، از میان معلمان متوسطه پسرانه شهر تهران به عنوان واحد مشاهده به روش پیمایش و با استفاده از نمونه گیری خوشه ای چند مرحله ای، نمونه ی 210 نفری انتخاب شد. داده ها با استفاده از پرسشنامه خودساخته جمع آوری گردید که مقدار الفای آن 82/. در سطح قابل قبولی بدست آمد. تجزیه و تحلیل داده ها با استفاده از نرم افزار spss و با استفاده تحلیل عامل اکتشافی و در سطح معناداری 0.05 انجام شد. یافته ها: در این پژوهش با واکاوی مفهومی اسناد مورد مطالعه، مشخص شد که تمامی مؤلفه های تربیت شهروندی در جمهوری اسلامی ایران با محوریت دین و رسیدن به قرب الهی مفهوم سازی شد. براین اساس شهروند در حوزه دینی با شاخص های اعتقادی، عبادی، شناختی و در حوزه اجتماعی با شاخص های منفعت اجتماعی، مشارکت و نقش آفرینی مجزای اجتماعی مطلوب به شمار می آید. با بررسی محورهای شهروندی در بین دانش آموزان مؤلفه ی اعتماد و مسئولیت پذیری با (مقدارویژه 012/6 و تعهد دینی و سازمانی با مقدار ویژه 073/2 بیشترین نمود را در بین دان آموزان داشتند. نتیجه گیری: با بررسی نسبت داه های دو بخش کمی و کیفی می توان نتیجه گرفت لزوم توجه به اولویت های تربیت دانش آموزان به عنوان شهروندان آینده می تواند به هم گرایی دورنی نظام رسمی و واقعیت جامعه کمک کند.

پروبلماتیک مطالعات قرآنی سنتی و مدرن : برخی نکات انتقادی سید محمود نجاتی حسینی (خراسانی ) [استادیار جامعه شناسی دانشگاه ازاد اسلامی / مدیر گروه دین انجمن انسان شناسی ایران] چکیده با وجود حجم معتنابهی از متون منقح در باره مطالعات قرآنی که ماحصل پژوهش اسلام پژوهان غربی و اسلامی است؛ اما به نظر می رسد هم چنان یک مساله معرفتی عقیدتی استراتژیکی در باره گشتالت مطالعات قرآنی موجود و در دسترس مورد تامل دقیق و شایسته موضوع قرار نگرفته است .این مساله به نظر ما چیزی جز "پروبلماتیک " [مجموعه منتظم : ایده ، مساله ، مفروض ، پرسش ،پاسخ ، روش ، تز ، سنتز ] مندرج در" مطالعات قرآنی کلاسیک و مدرن" نیست . زین روی هدف و مضمون مقاله حاضر بازیابی این پروبلماتیک در متن مطالعات قرانی کلاسیک و مدرن است . ازین حیث مقاله با مبنا قرار دادن نمونه هایی معرف از متون مطالعات قرآنی مطرح شامل " مطالعات قرآنی کلاسیک و مدرن " و نیز " مطالعات قرآنی غربیان ومسلمانان " در پی "بازیابی هرمنوتیکی" مشخصات وماهیت پروبلماتیک موصوف در متن این مطالعات برگزیده است. همان گونه که ملاحظه می شود این بازیابی که به مدد روش – نظریه "هرمنوتیک دینی" انجام خواهد شد برخوردار ازمایه های هنجاری – راهبردی با تمرکز بردیدگاه انتقادی درباره " پروبلماتیک مطالعات قرآنی کلاسیک و مدرن غربیان ومسلمانان" است. کلید واژه مطالعات قرآنی سنتی و مدرن/ هرمنوتیک دینی / پروبلماتیک مطالعات قرآنی /

پویش توسعه ارتباطات در جهان سوم، پویشی مبتنی بر گسترش مستقل و طبیعی رسانه ها نبوده، بلکه پیوند نزدیکی با فرآیندهای گسترده تر توسعه اجتماعی، اقتصادی و منازعات سیاسی داشته است که خود این ها نیز به نحو پیچیده ای با روابط بین المللی در هم تنیده شده اند. همان گونه علایق متفاوت در رقابت برای کسب اقتدار اجتماعی و قدرت که رسانه های مختلف را انتخاب می کنند، چهار مرحله ارتباطات فرهنگی که والترجی. اونگ تشخیص می دهد – یعنی: گفتاری، نوشتاری، چاپی و گفتاری الکترونیکی2 (1967b) – نیز با یکدیگر تداخل دارند، به یکدیگر سرایت و با همدیگر رقابت می کنند؛ چنان که در فرهنگ های غربی این چنین شده است. با وجود این، مطالعه موردی ایران بر اساس دیدگاه اونگ سرفصل مباحثی را در ارتباطات بین المللی مطرح می کند که با تحلیل وضعیت جوامع در حال گذار جهان سوم پیوند دارد. «توصیف همه جانبه» بوم شناسی رسانه های جمعی در ایران، که موضوع اصلی این مقاله است، بیشتر به کنش های متقابل رسانه های ارتباط جمعی و روابط ثابت و پابرجای قدرت و نفوذ توجه دارد. (Geertz, 1979) جیمز، وی. چسبرو3 بر آن است که بسیاری از کشورهای جهان سوم از مرحله گفتاری اولیه به مرحله «فرهنگ الکترونیکی جمعی»4 پیش رفته و از مرحله های نوشتاری / چاپی ارتباطات و فرهنگ جهیده اند. (1968). اما در مورد وضعیت ایران معاصر باید اذعان کرد که شناسایی آن به عنوان یک فرهنگ الکترونیکی جمعی، به سبب سنت های ادبیِ غنی و طولانی مدیحه سرایی و معناکاوی دینی که ایفاگر نقشی اساسی در حیات فرهنگی ایران هستند، چندان درست نیست. این کار به روشن کردن موضوعات پیچیده ای چون سرکوبی سیاسی و هویت فرهنگی که به شکل دهی محیط ارتباطات ایران یاری رساندند، نیز کمکی نمی کند.

اخلاق کار و میزان بهره وری پایین در ایران یکی از مسائلی اجتماعی است که جامعه شناسان، سیاستگذاران و صاحب نظران سازمانی به آن پرداخته اند و دلایلی برای این ضعف بر شمرده اند. در این باره، مطالعات متنوعی در ادارات و سازمان های دولتی انجام شده، ولی در این میان جای مطالعه بر روی شرکت های خصوصی موفق، خالی بوده است. مطالعه حاضر پژوهشی جامعه شناختی است که به مطالعه اخلاق کار و رابطه آن با تقسیم کار بهنجار، در سه شرکت خصوصی  با بهره وری بالا در سطح شهر تهران پرداخته است. روش مطالعه پیمایش بوده و از ابزار پرسش نامه استفاده شده است. حجم نمونه 350 نفر برآورد شده که با روش نمونه گیری تصادفی انتخاب شد ه اند. نتایج تحقیق در بخش توصیفی نشان می دهد که در همه ابعاد متغیر وابسته، یعنی اخلاق کار و همچنین متغیر مستقل (تقسیم کار بهنجار)، شرکت های مورد مطالعه از وضعیت مناسبی برخوردار بوده اند و در این بین شرکت خدماتی نسبت به شرکت های پژوهشی و آموزشی وضعیت مناسبتری داشته است. در بخش استنباطی نیز نتایج حاکی از آن است که تأثیرِ تقسیم کار بهنجار بر اخلاق کار مورد تأیید قرار گرفته و در بین مؤلفه های تقسیم کار نیز، مؤلفه های توسعه و تمایز نقشها با بتای (282/0)، تمرکز بر استعدادها و مهارتها با بتای (211/0) و تماس ها و تعاملات کارکنان در سازمان با بتای (115/0) به ترتیب بیشترین تأثیرگذاری را بر اخلاق کار داشته اند. اما دو مؤلفه توجه به قواعد و مقررات و همچنین نیاز به تغییر و تخصص پذیری در سازمان تأثیری بر اخلاق کار نشان نداده اند.

وجود پتانسیل های فرهنگی و معنوی دین برای ایجاد جهانی عاری از خشونت که می تواند منجر به فراهم ساختن زیست گاهی انسانی مملو از ایده های تفاهمی و رویه های مسالمت آمیز شود، برای بحث موضوعی است سهل، ممتنع و متناقض نما (پارادوکسیکال ) است. بحث ازاین مقوله سهل است، به این خاطر که فلسفه دین و گوهر ایمانی اعتقادی آن که بر نجات و سعادت انسان و اخلاق مداری و انسان دوستی استوار است موکد برصلح گرایی است. اما ممتنع است، زیرا فرهنگ دینی و رویه های دین ورزان و ایده های متولیان رسمی دین و کردارهای اجتماعات دینی در مواردی متمرکز بر جنگ گرایی اند. اما پارادوکسیکال است، به این سبب که ادیان ابراهیمی نوعی”اصل جنگ عادلانه” را نیز ذیل عنوان “جهاد مقدس” تشریح، توجیه و توصیه می کنند. اینها واقعیت های فرهنگی وتاریخی و الاهیاتی هستند که مساله دیدگاه های مبنایی که پشتوانه این تزهای متناقض در الاهیات ادیان ابراهیمی هستند را طرح می کند. همچنین این که در نزاع میان حقیقت فلسفی دین و واقعیت فرهنگی دین، الاهیات صلح انسانی مطرح است یا الاهیات جنگ عادلانه، خود مساله ای است قابل تامل برای تبیین ماهیت صلح پژوهی دینی با تاکید بر الاهیات ابراهیمی. اما ایده اصلی مقاله حاضر این است که بن مایه الاهیاتی تزهای مرتبط با “جنگ دینی” یا “صلح دینی”از طریق ارجاع به منظرهای “انحصارگرایی دینی”( این که تنها یک دین بر حق است و می تواند راه رستگاری باشد )،”شمول گرایی دینی” ( این که ادیان دیگر نیز نسبتا حظی از برحق بودن دارند و می توانند راه نجات و رستگاری را نشان دهند ) و ” کثرت گرایی دینی”( این که همه ادیان بالسویه بر حق اند و می توانند راه نجات و رستگاری را به شیوه خاص خود نشان دهند) امکان پذیرند. به همین منوال مفروض شالوده ای مقاله نیز، در نسبت با این ایده، این است که از این لحاظ و با تاکید بر”الاهیات فرهنگی”( الاهیاتی که نقطه تمرکز آن بر کثرت گرایی فرهنگی، چندفرهنگ گرایی و تقویت امر بینافرهنگی دینی است ) می توان گفت که “کثرت گرایی دینی” زمینه فرهنگی اجتماعی مساعد برای تقویت و توسعه “صلح دینی” ( ایجاد صلح و کمک به صلح از طریق آموزه های ادیان و عملکردهای اجتماعات و سازمان های و نهادهای دینی و رویه های دین داران) است. اما این مقاله با وجود تاکید بر اهمیت این نوع مسایل واقعی ذکر شده که مرتبط با صلح دینی و جنگ دینی اند، صرفا بر بازخوانی مبانی تئوریک مندرج در دیدگاه های الاهیات فرهنگی صلح دینی متمرکز است ، چون معتقد است برای فهم هر گونه صلح دینی از منظر دین پژوهی لازم است از نو نگاهی دیگر به الاهیات صلح در پرتوی مسایل جدید داشت.

در تاریخ اندیشه، به عنوان دانشی تخصصی که با مطالعه تاریخی تبارشناختی تکوین اندیشه ها سروکار دارد، نقطه عزیمت علم انسانی مدرن است و سپس «روشنگری» اوج علم انسانی-اجتماعی مدرن تلقی شده و درنهایت، «جامعه شناسی»، ملکه علوم اجتماعی، به قولِ اگوست کنت، به عنوان میراث دار همه آنچه علم اجتماع می نامیم و می دانیم، تثبیت شده است. از این حیث، آن چه که امروزه به عنوان میراث نیم هزاره ای از خانواده بزرگ معرفتی فکری علوم انسانی- اجتماعی مدرن در جامعه شناسی می بینیم، محصول طبیعی یک تاریخ غربی مدرن از اندیشه ورزی فلسفی، فرهنگی و اجتماعی کاملاً منسجم و منطقی و متدیک و تئوریک است. چیزی که در جهان های غیرغربی، به ویژه جهان رقیبِ غرب، جهان اسلام، به عنوان یک «سنّت معرفتی عقیدتی» پرپیشینه، با قدمتی یک ونیم هزاره ای شکل تاریخی متمایز و شکل بندی اجتماعی فرهنگی متفاوت به خود دیده و گرفته است. از منظر فلسفه علوم انسانی مواجهه علامه طباطبایی است دراین موضع محل تأمل است. مقاله حاضر نیز روایت این مواجهه است. داستان علّامه طباطبائی نیز، به عنوان سرحلقه آخرین فیلسوفان سنّتی مسلمان در عصر شبه مدرن جهان اسلام و «خرده جهان شیعی»- یعنی جهان یک اقلیت فرهنگی مذهبی پرشور از معارف مذهبی، کلامی، فلسفی و دانشی است که از توابع جهان اسلامی کلان است- و نیز از منظر متنی، در قالب همین مسئله جامعه شناختی و از منظر زمینه ای، در بطن همین بافتار تاریخی سنّتی دینی، قابل روایت است. این مقاله، داستان مواجهه و چالشِ نماینده سنّتی فلسفه اسلامی و دانش های اسلامی و معارف شیعی با فلسفه علمی و علم انسانی مدرن است. و هم چنین روایتی است از امکان و ظرفیت های بالقوه یک فلسفه سنّتی برای شکل دادن به یک شبه فلسفه علم انسانی از نوع مقدماتی آن از سوی علّامه طباطبائی.