محمدرضا عرب بافرانی

نظام مدیریت اسلامی، مانند هر نظام مدیریتی دیگری، نیازمند آینده نگری و پرداختن به موضوع آینده است و تأکید دین مبین اسلام به آینده نگری نیز اهمیت این موضوع را دوچندان می کند. در عموم نظام های مدیریتی برای پرداختن به موضوع آینده از علم آینده پژوهی استفاده می شود. به منظور استفاده از آینده پژوهی در نظام مدیریت اسلامی، باید ابتدا مبانی این علم (از جمله روش شناسی آن) برای امکان سنجی آینده پژوهی اسلامی مورد مداقه قرار گیرد. هدف این مقاله، اجرای بخشی از امکان سنجی آینده پژوهی اسلامی (در نظام مدیریت اسلامی) از طریق بررسی روش شناسی آینده پژوهی (از حیث الزامات روش شناسی) و مطالعه تطبیقی آن با اجتهاد در فقه امامیه است. به منظور پژوهش از روشهای فراترکیب، مطالعه تطبیقی و پانل خبرگان استفاده، و در نهایت نتیجه گیری شد که اولاً روش شناسی اجتهاد می تواند بخش زیادی از الزامات روش شناسی آینده پژوهی را (حتی بیش از دیگر پارادایمها) پاسخ گوید. در ثانی در مسیر تحقق آینده پژوهی در نظام مدیریت اسلامی، حد مورد نیاز از تناسب و تناظر در لایه روش شناسی بین مطالعات آینده پژوهی و روش اجتهاد در مطالعات اسلامی وجود دارد.

اتوپیاها، نقشی اساسی در شکل دادن به تصاویر ذهنی بازیگران و ساخت آینده بشر دارند و شاید اندیشیدن به یک آینده مطلوب عمری به قدمت تاریخ بشر داشته باشد. با این حال پس از مور، دوران مدرن اتوپیانویسی با ویژگی های خاص خود آغاز گردید. یکی از مهم ترین تحولات اتوپیاها از زمان مور تاکنون تغییر در معنای «مکان» و بالتبع «زمان» در اتوپیاها است که به زعم این مقاله این تحول مهم تحت تأثیر نقش جدی «ماشین» روی داده است. به واقع به نظر می رسد ماشین توانسته تا حد زیادی پیکره درونی اتوپیا را در هم ریخته و شالوده مفاهیم بنیادین آن را تغییر دهد. این مقاله در تلاش برای پاسخ به این پرسش است که نقش ماشین در تغییرِ مفهومِ مکان اتوپیاها چقدر است و چیست؟ به منظور پاسخ به این سؤال و با ابتناء بر فهمِ هابز از ماشین، تاریخچه اتوپیاها پس از مور در قالب ادوار تاریخی بررسی و در نهایت به جمع بندی در خصوص نقش ماشین در هر دوره پرداخته شد. این خطِ سیر نشان می دهد که «نا-کجا» (اتوپیا) در حرکتِ تاریخیِ اتوپیانویسیِ پس از مور ابتدا به «نا-کی» (نا-زمان) و سپس به «بی -کجا (بی مکان) و بی -کی (بی زمان)» یا اتوپیاهای سایبری تبدیل می شود. نتیجه آن که اتوپیا از «یک شهرِ دور» یا «یک جامعه در آینده» بدل به ماشینی می شود که خودش زمان و مکان ندارد؛ اما به زمان و مکانِ جامعه آرمانی یا پادآرمانی بدل می شود.

آینده پژوهی، حوزه نوپای علمی است که به دلیل عمر کوتاه، خاصیت بین رشتگی، وجه کاربردی و ویژگی های مطالعه آینده، دچار تکثر روش شده و همین تکثر به سردرگمی آینده پژوهان در انتخاب روش مناسب منجر می شود. پژوهشگران تلاش های زیادی برای نظم دهی به روش ها و روش شناسی این رشته انجام داده اند که ازجمله آنها گونه شناسی های استقرایی روش آینده پژوهی بوده است. در این گونه شناسی ها با مرور صدها پژوهش آینده پژوهی و با نگاه پسینی، سعی در ارائه یک دسته بندی کاربردی برای روش ها شده است. بااین حال، تاکنون یک کار تطبیقی به منظور ارائه تصویر جامعی از گونه شناسی روش های آینده پژوهی انجام نشده و به نظر می رسد همگرایی لازم درخصوص گونه شناسی و دسته بندی روش های آینده پژوهی وجود ندارد. مسئله این پژوهش، مطالعه تطبیقی و هم زمان گونه شناسی های روش در آینده پژوهی است تا بتوان یک نگاه جامع و یکپارچه به تمام گونه شناسی های صورت گرفته ارائه داد. بدین منظور گونه شناسی های مختلف شناسایی شده و ازطریق مطالعه تطبیقی سعی در تجمیع معیارهای آنها در چند معیار کلان شد. درنهایت تمام معیارهای گونه شناسی از چهار منظر دسته بندی شدند و نشان داده شد که در یک نگاه جامع می توان روش ها را از چهار منظر: ماهیت روش، فرایند روش، هدف روش و قابلیت روش دسته بندی نمود. این پژوهش می تواند مقدمه ای بر ارائه یک گونه شناسی جامع برای روش های آینده پژوهی باشد.

تهدیدات امنیتی، مسئله ای مهم و اساسی درحال حاضر انقلاب اسلامی می باشد. تهدیداتی که نه در حوزه جنگی، بلکه در دیگر حوزه های اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی، زیست محیطی و فناوری نیز وجود دارد. آینده پژوهی تهدیدات بین المللی و تطبیق آنها با امنیت کشور جمهوری اسلامی ایران می تواند در مقابله هرچه بهتر با تهدیدات امنیتی در سالیان آتی مؤثر باشد. مطالعه حاضر، به پرسش های: سیاست ها و راهبردهای مقابله با آن تهدیدات در آینده چه می باشند؟ و "پیشینه کلان روندهای امنیتی جهان چیست؟"می پردازد. پژوهش حاضر که مشتمل بر کلان روندهای امنیتی میان مدت و بلندمدت است، ازمنظر روش کاربردی و توصیفی تحلیلی بوده و براساس روش روندپژوهی و مطالعه تطبیقی انجام گرفته و درنهایت برای ارائه سیاست ها و راهبردهای عملیاتی متناسب برای مهار روندها با رویکرد هنجاری و روش پس نگرتوسط پانل خبرگان تدوین شده است. با تدوین کلان روند ها در بخش ادبیات پژوهش و با روش پس نگری، مجموعه چشم انداز مطلوب ج.ا.ا. در حوزه روندهای امنیتی جهان در افق 2025 تدوین و ارائه شده است. سپس، باتوجه به گزاره چشم انداز، اهداف کلان چهارگانه تدوین شده است. این اهداف، جامعیت نگاه به امنیت و زیرحوزه های بخشی یا تخصصی آن را نشان می دهد. با بررسی کلان روند های تهدیدات امنیتی جهان و بررسی تطبیقی با نظام جمهوری اسلامی ایران، درنهایت 9 محور، 17 سیاست و 35 راهبرد برای مقابله با تهدیدات امنیتی جهان در آینده مطرح شد.

دانشگاه ها و مؤسسات آموزش عالی در جهان و همچنین ایران، به مثابه نهادهایی هوشمند در هر جامعه اولاً لازم است روندهای تغییرات آینده را شناسایی کنند، دوم اینکه، برنامه ریزی های خود را به سمت الگوی آینده شناسی و آینده نگاری راهبردی، هدایت کنند. سؤالی که اینجا مطرح می شود این است که سناریوهای آینده دانشگاه های جمهوری اسلامی ایران در افق 1404 چیست؟ این تحقیق ازنظر نوع تحقیق، کاربردی بوده است و از روش های آینده پژوهی درزمره روش های مرور منابع، سناریونویسی با رویکرد عدم قطعیت های بحرانی و پانل خبرگان، استفاده شده است. چهار سناریو به عنوان سناریوهای آینده دانشگاه درنهایت به صورت زیر مطرح می شود: بازار رقابت انحصاری: دانشگاه به مثابه نهادی متعامل و توده پرور؛ بازار انحصار چندگانه: دانشگاه به مثابه نهادی متعامل و نخبه پرور؛ بازار بدون رقابت: دانشگاه به مثابه نهادی هسته ای و نخبه پرور؛ بازار انحصار چندگانه طرف تقاضا: دانشگاه به مثابه نهادی هسته ای و توده پرور.

هدف از این مقاله ارائه مدلی است که بتواند بیانیه گام دوم انقلاب اسلامی را به اسناد برنامه ای کشور مرتبط نموده و زمینه برای پیاده سازی آن را فراهم کند و برای این منظور از ادبیات نظری مدل های آینده نگاری راهبردی استفاده شده تا یک مدل برای پیاده سازی بیانیه بومی سازی گردد. بدین منظور مدل اولیه به کمک مطالعات اسنادی و کتابخانه ای طراحی شده و سپس با استفاده از مصاحبه و پرسش نامه خبرگانی، تاب آوری مدل در ابعاد مختلف مورد سنجش قرار گرفته است. مدل نهایی بدین صورت به دست آمده است که بایستی براساس بیانیه گام دوم، رویکردهای کلان آینده پژوهانه استخراج و سپس چارچوب های شناختی – هنجاری گام دوم انقلاب به دست آید. در ادامه سند الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت مبتنی بر آن بازنویسی شده و چشم اندازهای کلان و ملی (یا بخشی) بر اساس این سند و در افق های زمانی کمتر از 40 سال تدوین گردد. ذیل این چشم اندازها فرآیند دیدبانی راهبردی اجرا شده و در انتها اسناد سیاستی جهت پیاده سازی تولید می گردد. برای پیاده سازی سند گام دوم می بایست ابتدا تمام سند به برخی موضوعات کلان ملی شکسته شده و سپس برای هر موضوع، اسناد سیاستی کشور (مانند الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت) اصلاح و تدوین شده و سپس اسناد خردتر مانند چشم انداز، راهبردهای کلان، اسناد سیاستی و... تدوین گردد.

تغییرات، در مقیاس جهانی، مقدرات همه ی کشورها و چه بسا مقدرات همه ی افراد را تحت تأثیر قرار خواهند داد. یکی از عرصه هایی که تغییر و تحول آن برای همه ی جوامع، مهم و اثرگذار است، نظم جهانی است. یکی از پرسش های اساسی امروز اندیشمندان روابط بین الملل این است که نظم جهانی آیا به سمت وحدت پیش می رود یا کثرت یعنی آیا به سمت تجمیع مراکز در حوزه های مختلف پیش می رود یا به سمت توزیع و تعدید مراکز قدرت؟ و پرسش دوم این است که در کدام حوزه ها (ژئوکالچر، ژئوپلتیک و ژئواکانومی)، به سمت وحدت پیش می رود و در کدام حوزه ها به سمت کثرت؟ در این پژوهش، با استفاده از روش طراحی سناریو، به این پرسش ها پرداخته شده است و سناریوهای آینده ی نظم جهانی بر مبنای سه عدم فطعیت ژئواستراتژیک یعنی ژئوپلتیک، ژئوکالچر و ژئواکانومی، و حرکت جهانی در هر یک به سوی وحدت یا کثرت، مورد مطالعه قرار گرفت. این پژوهش، به دنبال پاسخ به پرسش های فوق نیست، بلکه به دنبال تدقیق فضای مسئله است. به همین دلیل، نهایتاً 8 سناریوی مختلف پیش روی نظم بین المللی، شناسایی و معرفی شد. نظر به اینکه وضع کنونی، «لحظه ی تعدد» است، صورت غالب سناریوهای آینده، متمرکز بر تکثر و تعدد در مراکز قدرت در هر یک از ابعاد گفته شده خواهد بود. در نهایت، با توجه به صورت بندی سناریوها، بازطراحی راهبرد کلان انقلاب اسلامی متناسب با شرایط روز، و خروج از درون گرایی ژئواستراتژیک ذیل ایده ی «ترشح انقلاب» مبتنی بر «بروز رشحات انقلاب در منطقه و فرامنطقه» پیشنهاد شد.

سناریونویسی یکی از روش های بسیار پرکاربرد و از روش های اختصاصی آینده پژوهی است. استفاده از این روش در خصوص پروژه های مطالعه آینده در ایران در سال های اخیر بسیار گسترش یافته است و پژوهشگران در موضوعات مختلف در تحقیقات خود از این روش استفاده کرده اند. این پژوهش به بررسی تمامی مقالات علمی پژوهشی ایران با استفاده از روش سناریونویسی پرداخته و با معیار دارا بودن مطالعه موردی مشخص، ارتبط با آینده و استفاده صحیح از روش، صد مقاله منتشر شده در پنج سال اخیر را به منظور بررسی دقیق و نهایی برگزیده است. سپس با استفاده از روش فراتحلیل مقالات منتخب را مورد بررسی قرار داده و آن ها را با 12 شاخص شامل؛ اکتشافی یا هنجاری، موضوع، افق زمانی، منبع، نوع داده ها، وجود یا عدم وجود سیالیت در استفاده از روش، ترکیب یا عدم ترکیب روش (سناریونویسی) با دیگر روش ها، تک لایه یا چندلایه بودن، تعامل محوری یا خبره محوری، خلاقانه محوری یا داده محوری، تک رشته ای یا چندرشته ای بودن و استفاده یا عدم استفاده از نرم افزار مورد ارزیابی قرار داده و نهایتا توصیه هایی در خصوص استفاده از روش سناریونویسی در انجام پروژه های آینده پژوهی در ایران ارائه داده است.

اگرچه تاریخچه آینده نگاری به دهه ۴۰ میلادی برمی گردد (Jemala, 2010)، کاربرد آن روز به روز به عنوان رویکرد میان رشته ای ارتقاء یافته نسبت به برنامه ریزی راهبردی، در دنیا گسترش می یابد. در ایران نیز آینده نگاری راهبردی طی دهه گذشته مورد توجه قرار گرفته است و با گذشت زمان کاربرد آن در سازمان های دولتی و خصوصی افزایش می یابد. در این پژوهش با هدف فراتحلیل (متاآنالیز) مقالات منتشر شده برنامه ریزی راهبردی و آینده نگاری راهبردی در ایران، در مرحله اول، مرور نظام مند ادبیات، تمامی مقالات منتشر شده حوزه آینده نگاری و مقالات برنامه ریزی راهبردی در ایران مورد بررسی قرار گرفت. در مرحله دوم بر اساس شاخص هایی که در این مقاله به عنوان معیار قرار گرفته اند، ۵۳ مقاله انتخاب و بر اساس روش فراتحلیل مورد نقد و بررسی قرار گرفت. بر اساس یافته های پژوهش خلأ مقالات آینده نگاری راهبردی که گام های کلیدی آن را به صورت روش مند مستند نموده باشند بسیار محسوس است و انتظار داریم خروجی آینده نگاری راهبردی، یعنی برنامه ریزی راهبردی به صورت روش مند و نظام مند باشد. ولی در میان تمام مقالات آینده نگاری راهبردی، تنها ۸ درصد مقالات این خروجی را ارائه نموده اند. سایر مقالات به پیشنهاد برخی راهکارها بدون اشاره به روش دستیابی به آن ها بسنده نموده اند و یا اساساً آینده نگاری راهبردی محسوب نمی شوند. (به طور سنتی و بدون آینده پژوهی، به برنامه ریزی راهبردی پرداخته اند.) در پایان، مدل بومی آینده نگاری راهبردی بر اساس نتایج فراتحلیل ارائه شده است؛ که شامل چهار مرحله چارچوب سازی (با روش تحلیل محیط داخلی و خارجی)، پویش افق (با روش تحلیل تأثیر متقابل)، پیش بینی (با روش سناریونویسی) و برنامه ریزی راهبردی (با روش سوات) می شود.

آینده پژوهی را می توان علم کشف آینده ها و ساخت آینده مطلوب در نظر گرفت. برای رسیدن به این هدف روش های مختلفی در این حوزه توسعه پیدا کرده اند. یکی از این روش ها که بخصوص در حوزه مسائلی که دارای ذینفعان متعدد با تمایلات غیرهمگرا بوده و که برای تحلیل نتایج مذاکرات و مناقشات مورد استفاده قرار می گیرد؛ نظریه بازی ها است. به همین جهت بررسی پیشرفت های جدید در روش شناسی نظریه بازی ها در ایران به عنوان موضوع اصلی پژوهش حاضر انتخاب شد. بر این اساس می توان اشاره کرد که سوال اصلی پژوهش حاضر، عبارتست از: «پیشرفت های جدید در روش شناسی نظریه بازی ها در ایران و تحولات آن در حوزه آینده پژوهی چگونه است؟». نظریه بازی ها نوعی از نظریه انتخاب عقلانی محسوب می شود و همچنین، شکل تخصصی و ریاضی شده مدل بازیگر خردمند در نظریه های تصمیم گیری است. روش مورد استفاده در پژوهش حاضر فراتحلیل و مطالعات کتابخانه ای بوده است. پس از بررسی پایگاه مگیران با کلیدواژه «بازی»، ۱۰۰۰ مقاله که از روش بازی در پژوهش خود استفاده کرده اند در چند دور مورد بررسی قرار گرفت و در نهایت ۴۳ مقاله حوزه آینده پژوهی که از روش بازی در پژوهش خود استفاده کرده اند انتخاب شد و در ۸ بعد اکتشافی یا هنجاری، افق زمانی، موضوع، منبع، نوع داده ها، ترکیب روش با دیگر روش ها، تعامل محور یا خبره محور و عمق روش مورد استفاده در پژوهش ها مورد بررسی قرار گرفت. براساس بررسی های صورت گرفته این نتایج حاصل شده است: نظریه بازی ها بیشتر بصورت هنجاری، بدون افق زمانی، در موضوعات اقتصادی و سیاسی، با استفاده از منابع کتابخانه ای، ترکیب کمی و کیفی، بدون ترکیب با دیگر روش ها، بدون مراجعه به خبرگان و با عمق مناسب در پژوهش ها مورد استفاده قرار گرفته است. در نهایت براساس نتایج بدست آمده توصیه هایی برای استفاده از روش نظریه بازی ها در پژوهش های حوزه آینده پژوهی برای استفاده پژوهشگران ارائه گردید.