مطالعه کتیبه ها و تزئینات جامه های فتح زند و قاجار محفوظ در موزه های ایران (مقاله علمی وزارت علوم)

چکیده

جامه های فتح یا پیراهن های طلسم، نوعی لباس و پوشش خاص هستند که به قرن 9ه ./ 15م. و پس از آن منسوب اند. بارزترین مشخصه آنها، استفاده گسترده از متون مقدس در قالب کتیبه و خوشنویسی است. در کنار کتیبه ها، انواع نقوش، نمادها و علائم طلسمی نیز در جامه ها به کار رفته اند. تولید این دسته از پوشاک، در ایران از دوره صفوی آغاز شده و در دوران زند و قاجار نیز به شکل های مختلف ادامه پیدا کرده است. مقاله حاضر به روش توصیفی-تحلیلی تطبیقی و با بهره گیری از منابع کتابخانه ای و میدانی، درصدد پاسخ به این پرسش است که جامه های فتح زند و قاجار از نظر ساختار بصری و محتوایی، دارای چه ویژگی هایی هستند؟ هدف پژوهش، مطالعه بصری و محتوایی عناصر به کاررفته در جامه های فتح زند و قاجار در جهت روشن شدن ارتباط بین مفاهیم کتیبه ها و نقوش و پی بردن به عوامل تأثیرگذار بر جامه ها است. نتایج به دست آمده نشانگر آن هستند که محتوای کتیبه ها و نقوش به کاررفته در جامه ها با یکدیگر مرتبط بوده و مضامین متون مقدس، نمادها و علائم به کاررفته در آنها، هر یک به نوعی بیانگر پیروزی، غلبه بر دشمنان و حفاظت در برابر انواع شرایط دشوار است. شرایط سیاسی، اجتماعی و فرهنگی حاکم بر دوران زند و قاجار و عواملی چون؛ مذهب، مشروعیت بخشی به حکومت و باستان گرایی، از مهم ترین عوامل تأثیرگذار بر نمونه های موجود محسوب می شوند. بر این اساس، علاوه بر استفاده از خوشنویسی به عنوان تزئین غالب، استفاده از نمادهای باستانی نیز مهم ترین وجه اشترک این آثار است و تفاوت بین نمونه های موجود در نحوه طراحی لباس، میزان استفاده از کتیبه نسبت به نقش و شیوه اجرای تزئینات است.