درآمدی بر شناخت مجسمه های سفالی جانورسان ایران در سده های 6 تا 8 هجری (مقاله علمی وزارت علوم)

چکیده

موضوع تحقیق حاضر، معرفی و بررسی تعدادی از مجسمه های سفالی جانورسان ایران در سده های 6 تا 8 هجری مصادف با ادوار سلجوقی، خوارزمشاهی و ایلخانی است. هدف اصلی تحقیق، شناخت مهم ترین ویژگی های فرمی و تزیینی مجسمه های سفالی جانورسان ایران طی این قرون است. بدیهی است بررسی ابعاد مختلف مذکور به علاوه دلایل رونق ساخت این مجسمه ها طی قرونی خاص، می تواند شناخت کمّی و کیفی ما را از این آثار در بستر هنر اسلامی افزایش بخشد. در همین راستا، تعداد بیست وچهار نمونه شاخص از این مجسمه ها از موزه ها یا مجموعه های مختلف خارجی و داخلی انتخاب و با معیارهای فوق موردبررسی و تحقیق قرارگرفته اند. مهم ترین پرسش های تحقیق عبارت اند از: زمینه ها و دلایل پیدایش چنین فرم هایی در قرون میانی اسلامی ایران چه بوده است؟ مهم ترین کاربردها و شیوه های ساخت و تزیین مجسمه های سفالین حیوانات در قرون میانی اسلامی ایران کدام اند؟ تفاوت ها و شباهت های مجسمه های مزبور با نمونه های موجود متعلق به ادوار پیش از ورود اسلام به ایران چیست؟ شیوه تحقیق، توصیفی- تحلیلی و نحوه گردآوری اطلاعات به صورت کتابخانه​ای بوده است. بنا بر یافته های تحقیق؛ مجسمه های سفالی جانورسان این دوره در دو دسته کاربردی مستقل یا انضمامی و دسته فاقد کاربرد معین یا صرفاً تزیینی، قرار می گیرند و رایج ترین شیوه های تزیین آن ها نیز زرین فام، مینایی و لعاب دار تک رنگ است. همچنین علیرغم الگوبرداری گسترده از فرم مجسمه های سفالین ادوار پیش از اسلام، درزمینه تزیینات و به خصوص نقوش و مضامین، تفاوت های عمده ای با آن ها دارند؛ به صورتی که اغلب نقوش در قالب اسلیمی، هندسی، حیوانی، انسانی و در موارد نادری به صورت شبه کتیبه ای است. البته در مواردی نیز نقوش مزبور به صورت ترکیبی و در کنار هم مورداستفاده قرارگرفته اند. فرم اغلب مجسمه ها هم علاوه بر الگوبرداری از نمونه های پیش از اسلام، احتمالاً متأثر از زمینه های مذهبی، سیاسی و فرهنگی جدید این دوران ازجمله شیوه زندگی اقوام کوچ رو تازه وارد به ایران یا نام بعضی از سلاطین سلجوقی چون طغرل (در مجسمه های شاهین) و آلپ ارسلان (در مجسمه های شیر) و یا مفاهیم نجومی بوده است.