تحلیل نگاره های فتح خیبر مربوط به دوره های تیموری، ترکمن و صفوی (مقاله علمی وزارت علوم)

چکیده

واقعه خیبر، جایگاهی برجسته، مهم و نمادین نزد شیعیان دارد. این واقعه در نسخه نگاره های ادوار گوناگون به شیوه های مختلف بازنمایی شده است. در این مقاله، سه نگاره فتح خیبر مربوط به دوره های تیموری (کلیات تاریخی)، ترکمن (خاوران نامه) و صفوی (فالنامه)، برمبنای گفتمان تشیع (دوازده امامی) بررسی و تحلیل شده اند. گفتمان تشیع، مجموعه ای منسجم از مفاهیم، باورها و روایت ها را دربرمی گیرد که اندیشه، احساس، گفتار و رفتار شیعیان را تحت سیطره خود گرفته و به آنها شکل می دهد؛ منطقاً انتظار می رود در نگاره هایی با مضمون شیعی نیز عینیت و تحقق یافته باشد. ازاین رو، در بررسی نگاره های موردنظر این پرسش ها مطرح می گردد که کدام نگاره، گفتمان تشیع از واقعه فتح خیبر را بازنمایی می کند، آیا به صرف بازنمایی و حضور شخصیتی شیعی در این نگاره ها، می توان آنها را نگاره هایی شیعی دانست. همچنین، مشخص نمودن گفتمان بازنمایی شده در هر نگاره و شناسایی ویژگی مهم و اصلیِ نگاره های شیعی، از اهداف این پژوهش است. بدین منظور، به بررسی محتوایی و شکلی نگاره ها پرداخته و عناصر بصری و تصویری، نشانه ها و نمادهای به کاررفته در هر نگاره، درراستای گفتمان تشیع توصیف و تحلیل شده اند. روش پژوهش توصیفی- تحلیلی- تطبیقی است و اطلاعات، از منابع کتابخانه ای جمع آوری شده است. در نتیجه گیری این پژوهش می توان اظهار داشت، یکی از ویژگی های مهم و اصلی برای شناسایی و ارزیابی نگاره های شیعی، بازنمایی مضامین براساس گفتمان تشیع است که می باید در محتوا و صورت (شکل) آثار، به ظهور رسیده باشد. از میان نگاره های بررسی شده، این ویژگیِ مهم در نگاره فتح خیبر از دوره صفوی (فالنامه) ظهور یافته است؛ بدین منظور، نگارگر، نشانه ها، نمادها و تمهیدات تجسمی خاصی در آن به کار برده است.