نقش امثال و حکم در تصحیح متون با تکیه بر بیتی از غزلیات سعدی (مقاله علمی وزارت علوم)

چکیده

در تصحیح متون، توجه به منابع جنبی و حتی گاه کتب امثال و حکم امری ضروری است. مصحح با توجه به مضمون و صورت های اصلی ضرب المثل ها می تواند بعضی از ابهامات متون کهن را برطرف کند. دایره کاربرد این مثل ها به مرور زمان محدودتر می شوند و برای کاتبان به صورت عباراتی مبهم درمی آیند و چه بسا دستخوش تغییر و تصرف شوند. برای نمونه، عبارت «شمارِ خانه به بازار راست نیاید» مثلی کهن و معادل است با «حساب و کتابِ آدمی در خانه با آنچه در بازار می بیند مطابقت نمی کند» و به عبارتی دیگر «گمانِ آدمی با واقعیت راست نمی آید». این مثل دست کم از قرن پنجم در نظم و نثر فارسی به کار رفته است و در روزگار ما نیز در آثار فارسی تاجیکی شواهد فراوان دارد، اما برای کاتبانِ دیوان سعدی ظاهراً عبارت آشنایی نبوده است و از این رو در بیشتر نسخه های خطی و در همه چاپ های موجود کلیات و غزلیات او، به صورت محرّف «عرضِ جامه» به جای «عرضِ خانه» آمده است و عموم شارحان غزل های سعدی هم، با اعتماد به متن و بی آنکه به تبدیل و تحریف آن توجه کنند، بیت را به گونه ای شرح کرده اند که هیچ رابطه ای با اندیشه سعدی نیافته است. در این نوشتار با استناد به بعضی از نسخ خطی دیوان سعدی و جست و جو در پیشینه و معنیِ آن، صورت صحیح بیت را پیشنهاد کرده ایم.