مغرب

روابط فاطمیان و عباسیان که از دوران دعوت فاطمیان آغاز شده بود، با تشکیل دولت فاطمیان در مغرب(1) در شمال افریقا وارد مرحله جدیدى شد. در دوران خلافت فاطمیان در مغرب بین سال‏هاى 297-362ق عوامل زیر، زمینه‏هاى ارتباط این دو حکومت را فراهم کرد: 1 . سقوط حکومت اغلبیان به دست فاطمیان که واکنش عباسیان را علیه فاطمیان به همراه داشت، زیرا اغلبیان از سوى عباسیان حمایت مى‏شدند. 2 . تصمیم فاطمیان بعد از تشکیل حکومت در مغرب براى تغییر شعائر مذهبى اهل‏سنت، و در مقابل، استفاده عباسیان که حامیان اهل‏سنت بودند، از این حرکت براى تضعیف فاطمیان. 3 . تلاش فاطمیان براى تصرف مصر که عباسیان آن را آخرین نقطه نفوذ خویش در شمال افریقا مى‏دانستند. 4 . فعالیت داعیان اسماعیلى در مناطق عباسیان که از مسائل زمینه‏ساز نفوذ فاطمیان بود. 5 . تلاش فاطمیان از آغاز تشکیل خلافت در جهت خواندن خطبه به نام آنان در حرمین شریفین به جاى عباسیان. 6 . قرامطه بحرین که پس از تأسیس حکومت فاطمیان در مغرب، از جمله عوامل تأثیر گذار در روابط آنان با عباسیان بودند.

از جمله پدیده‏هاى شگفتى که در مغرب به چشم مى‏خورد جمع دو پدیده به ظاهر ناسازگار - اگر نگوییم متناقض - یعنى تصوف و سیاست است. کسى که به این جمع شگرف دست یازیده، یکى از مشایخ طرق صوفیه به نام شیخ عبدالسلام یاسین است. وى جنبشى سیاسى را بنیان نهاد که هم اکنون یکى از مهم‏ترین گروه‏هاى سیاسى اسلامى مغرب به شمار مى‏رود. جهت شناخت بهتر این جنبش صوفیانه اسلام‏گرا، نخست به اختصار به بررسى سوانح احوال و سپس اندیشه‏هاى بنیان‏گذار و رهبر فکرى معنوى آن مى‏پردازیم.

به رغم اینکه تشکیل دولت فاطمی در مغرب (297 ق)، از نظر سیاسی برای اسماعیلیه پیروزی درخور توجه به شمار می رفت، موفقیت در حوزه مسائل مذهبی در آنجا به آسانی مقدور نبود. این در حالی بود که آرمانهای مذهبی و اهداف سیاسی، ایجاب می کرد فاطمیان از همان ابتدا درصدد انتشار عقاید مذهبی خود در میان ساکنان قلمرو مغرب برآیند. بر این اساس، علاوه بر رسمیت بخشیدن به مذهب اسماعیلی، اشاعه آن را محور اصلی سیاست مذهبی خود قرار دادند. یافته های این پژوهش نشان می دهد؛ برخلاف نظر برخی پژوهشگران، فاطمیان نه تنها نسبت به انتشار مذهب رسمی خود در مغرب بی اعتنا نبودند، بلکه تلاش زیادی برای گسترش آن به کار بستند؛ اگرچه این کوشش ها با نتیجه مطلوب آنها همراه نبود. تعلیم و تبلیغ عقاید اسماعیلی، جلوگیری از به جای آوردن مناسک مذهبی اهل سنت، برخورد خشونت آمیز با فقهای مالکی مغرب، تلاش برای جلب نظر علمای اهل سنت با مشارکت دادن آنها در اداره امور و نیز فعالیت های فکری و فرهنگی با هدف تقویت پایه های نظری و کاربردی مذهب اسماعیلی، وجوه مختلف سیاست مذهبی فاطمیان در مغرب را تشکیل می داد.

چکیده: حکومت ادریسان به عنوان اولین حکومت شیعی در تاریخ جوامع اسلامی حائز اهمیت است. مقاله ی پیش رو با ترسیم گاه شماری سیاسی این دولت، به بخشی از روابط آل ادریس با دیگر حکومت های اسلامی می-پردازد. همّ بیشتر مقاله متوجه روند شکل گیری دولت ادریسیان است. نگارنده این امر را با توجه به دو عامل اصلیِ «علویان» و «بربرهای شمال آفریقا» که در شکل گیری این دولت نقش تعیین کننده ای داشتند بررسی می کند.

بیداری اسلامی یا ""الربیع العربی"" عنوان حرکتی بود که ازسال 2011م از کشور تونس آغاز شد. این حرکت آرام آرام به کشورهای دیگر منطقه مانند کشور مصر، لیبى و مغرب سرایت کرد. به طوری که باعث شد پادشاه کشور مغرب تغییراتی را در برنامه حکومت به وجود آورد؛ مثل تغییر در قانون اساسی، تغییر ساختار حکومت و رفع بعضی مشکلات مردم. بیداری مورد بحث در مغرب به واسطه فعالیت های چند جنبش اسلامی فعال مثل ""الحرکه العدل والاحسان"" و""الحرکه الاصلاح و التوحید"" است. حرکت-های اسلامی مغرب به نام الشبیبه الاسلامیه از دهه ی هفتاد میلادی شروع شدند. در سال 1969م انشعاباتی در حرکت الشبیبه الاسلامیه ایجاد شد. دو حرکت جماعت العدل و الاحسان و الاصلاح و التوحید از مهم ترین آنها بود که تحت فشار پادشاه الحسن الثانی دچار مشکلات زیادی شدند اما این دو حرکت با وجود تمام مشکلات توانستند خود را در فضای سیاسی مغرب حفظ کنند. پژوهش حاضر سعی دارد به گروه های فعال در جنبش اسلامی مغرب و اندیشه های رهبران این جنبش و نقش آنها در تحولات گذشته کشور مغرب و تحولات 2011 موسوم به بیداری اسلامی بپردازد.

با توجه به جایگاه نور در حکمت اشراق این سوال پیش می آید که چرا سهروردی از یک سو نور را به جای وجود بر گزیده و از سوی دیگر از شرق و غرب جغرافیایی که در مورد وطن به کار می رود، استفاده می کند.  پاسخ اصلی نوشته حاضر اثبات جهان میهنی اشراقی از منظر سهروردی است. در این مجال با بررسی هستی شناسی نوری و به تبع آن معنای وطن از منظر حکمت اشراق به تحلیل جهان وطنی سهروردی می پردازدیم. با توجه به اینکه سهروردی از یک سو در هستی شناسی خود از نظام نوری استفاده  می کند و از سوی دیگر واژه هایی مرتبط با مقوله وطن مانند شرق و غرب را به کار می برد؛ هستی شناسی اش با مقوله وطن و به واسطه آن جهان وطنی پیوند می یابد. بر این اساس در اندیشه سهروردی نه تنها وطن همسان با هستی است بلکه باید گفت عین هستی به شمار می رود و پهنای وطن به گستره هستی امتداد می یابد. دراندیشه جهان وطنی سهروردی، چون انسان ها متعلق به یک حیقیقت نوری اند به لحاظ ذاتی میان آن ها اختلافی نیست و به یک اندازه دارای حرمت هستند بنابراین مبنا هیچ یک از اختلافات عرضی مانند رنگ و زبان و خاک و... حق ویژه ای را به گروهی خاص  نمی دهد و هیچ گروهی را بر دیگری برتر نمی کند.

تعلیم و تعلم از ارکان اساسی در رشد و تکامل انسان و قوام تمدن جوامع بشری است. آیین اسلام با ترغیب پیروان خود به این مهم، جنبشی عظیم در دل و جان مسلمانان برانگیخت که در گستره تاریخی و جغرافیایی تمدن اسلام، آثار تکاپوی علمی و پژوهشی آن ها متجلی است. از بیت الحکمه مأمون عباسی، تا رنسانس علمی در عهد آل بویه، جهاد علمی عصر فاطمیون و حمدانیان، بنیاد مستنصریه در بغداد، مدارس نظامیه در ایران، صلاحیه و نوریه در مصر و شام و تا بنای شهر آموزشی تونس در عهد حفصیان و به موازات آن ظهور چهره های برجسته علم و دانش چون ابن خلدون، همه ثمره تمدن اسلامی و حرکت بی وقفه این کاروان، در هزاره نخست هجری قمری است. پژوهشگرانی با غور در اسناد و منابع تاریخی، هر یک بازگو کننده داستان این خیزش علمی از گوشه ای از سرزمین اسلامی هستند. کتاب حاضر که گزارشی از آن در پی خواهد آمد، ثمره سعی وافر دکتر محمد رضا شهیدی پاک است. ایشان در این کتاب، به بررسی یکی از مهم ترین ادوار تاریخ آموزش و پرورش در تمدن اسلامی که در حدود 400 سال حکومت حفصیان در غرب اسلامی شکل گرفته، پرداخته است. اهمیت اثر آن است که فهرستی از گونه های مختلف و ساختار نهادهای آموزشی، متون، مواد و ابزار آموزشی در افریقیه عهد بنی حفص را ارائه نموده است و بیان نمونه ای کامل از نظام تعلیم و تربیت اسلامی در قالب مکتب تعلیم وتربیت حفصیان است.

پس از شکست علویان در مدینه در 169 هجری ، ادریس اول با حضور در پیشگاه امام رضا ع (148- 203)که او را تاج آل محمد ( ص ) نامید، مدینه را ترک کرد با شمشیری که از امام رضا ع هدیه گرفت و به مغرب برد و این شمشیر رضوی همچنان میراث رضوی آل ادریس در مغرب است، بالاخره او پس از سفری پر مخاطره مانند سایر مهاجران آل ابی طالب در گوشه ای از جهان اسلام در 172 هجری در مغرب، مستقر شد اما فرق مهاجرت ادریس با سایر آن ها این بود که ادریس منشا دولت و تمدن شد و تمدنی که بوسیله دولت او شکل گرفت، به برکت امام رضا ع به مغرب چهره اسلامی و عربی داد و مهمترین مرحله اساسی توسعه انسانی و آبادانی و و رونق و شهر سازی در تاریخ عمران مغرب است. بقایای ادریسیا ن تا کنون به جاست و دولت مراکش مستقر در مغرب، که هنوز منشا خدمات تمدنی و حامی فرهنگ اسلامی است ( دول شرفای فلالی و سعدی، به مدخل سعدیان از مولف در دانشنامه جهان اسلام جلد 23رجوع شود ) خود را از نسل ادریس و امام حسن ع می دانند. آن چه در کتاب تاریخ تحلیلی مغرب (1389) در مورد ادریسیان آمده است فرا تر از اشارات است و چهل صفحه بدون مقدمه پردازی زاید، به اصل مطلب یعنی ، \" دولت ادریسیان \" ، پرداخته است و به طور مبسوط عناصر و ارکان توسعه تمدنی و فرهنگی مغرب در عهد ادریسیان بیان شده است و به فرهنگ و تمدن اسلامی در مغرب دوره ادریسی و جایگاه تمدنی ادریسیان پرداخته شده است، زیرا ماهیت دولت ادریسی، دولت فرهنگی و تمدنی است و شکوفایی تمدن اسلامی در عهد ادریسیان در شکل های مختلف تمدنی ظاهر شد که کاهش چشمگیر بدویت با شهرسازی و تاسیس چندین شهر در مغرب و توسعه آموزش با تاسیس چند مرکز آموزشی، گسترش تجارت و صنعت وکشاورزی و دامداری و گسترش زبان عربی و شریعت و فرهنگ اسلامی و پیشرفت نظامی، توسعه تشکیلات اداری و توسعه مذهب تشیع و رها سازی اسلام از بدعت خوارج و سرنگونی دول خوارج در مغرب اقصی و قطع مطامع سیاسی اجتماعی و مذهبی و نظامی خلافت عباسی از مغرب، مهمترین موارد قابل ذکر آن ها است، تاسیس دولت ادریسی نماد اصالت تمدن اسلامی در غرب جهان اسلام است و کارکرد تشیع در تمدن سازی و پیشرفت فر هنگ اسلامی در مهمترین نقطه استراتژیک جهان در کنار تنگه جبل الطارق را نشان داده است و تثبیت و آرامش در منطقه وسیعی از مغرب مرهون وجود ادریس و دولت او در مغرب اقصی است. مسکوکات ادریسی برای نخستین بار در تاریخ، پیام عقیدتی تشیع را در دورترین نقطه غرب اسلامی در مرز با اروپا به نمایش گذاشتند. ساختن شهری به نام علی و ضرب سکه با نقش علی و رموز شیعه از جمله واژه وصی، نماد هویت واقعی دولت ادریسی است. سکه ادریسی با نام علی از تصاویر روی جلد کتاب تاریخ تحلیلی مغرب است. جایگاه تمدنی دولت ادریسیان این است که فقط با مهاجرت و استقرار ادریس بود که تغییرات جمعیتی و تحرکات گسترده سیاسی - اجتماعی در مغرب صورت گرفت. این تغییرات از مغرب اقصی با تاسیس چند شهر آغاز شد و در مغرب اوسط و ادنی و حتی آندلس هم تاثیر خود را نشان داد زیرا نوادگان ادریس که به اندلس مهاجرت کردند یک قرن پس از سقوط ادریسیان دولت اموی اندلس را ساقط کردند و از بین بردند. امروزه مجموعه ای انبوه از مسکوکات ادریسی با نمادهای شیعی به جا مانده است که حاکی از جایگاه تمدنی دولت ادریسیان است. و تنها جامع قرویین که در اغاز دولت ادریسی بنا شد، که برخی خاورشناسان ان را جد اعلای نهاد های آموزش اروپا دانسته اند در مور د تعیین جایگاه تمدنی ادراسه کفایت می کند. این جامع امروز از دانشگاههای معتبر جامع جهان است. تمدن و فرهنگ اسلامی در عهد ادریسی نوعی خاص و دارای اصالت ادریسی است. وجه اهمیت پژوهش از جهت تمدنی تعیین ارزش تمدنی ادارسه در تاریخ تمدن و اصلاح دیدگاههای برخی از محققان در مورد مذهب ادریسیان بویژه خاورشناس معاصر پرفسور مادلونگ است که در مورد ادراسه ادعای نوعی مهدویت کرده است.

حقیقت ثابت فلسفی وجود دارد که توجه به شخصیت ثابت پیامبر ص و سیره نگاری او و توسعه دانش سیره از صدر اسلام تا کنون موجب ثبات و پایداری شخصیت افراد و جوامع اسلامی بوده است و نسبت مستقیم بین سیره و شخصیت وجود دارد و سیره انرژی شخصیت در افراد و جوامع اسلامی بوده است. مسئله اصلی این پژوهش این است که سیره نگاری پیامبر در غرب اسلامی دارای آثار ژئوپلیتیک بوده است، این فرضیه ابتدا در کتاب مدخل تاریخ غرب اسلامی عنوان پژوهش مولف در سال 1384 آمده است که بخش کوچکی از آن با عنوان مصادر تاریخنگاری غرب اسلامی در 1397 منتشر شد، وسایر بخش های آن بوسیله افراد مسلط در مرکز پژوهشی مورد انتحال واقع شد، مهمترین این قسمت ها سیره نگاری پیامبر در غرب اسلامی است که بخشی از کتاب مدخل تاریخ غرب اسلامی در 1398 منتشر شد. مبنای این بخش کتاب بیان این فرضیه در مورد سیره پیامبر است که ارتباط مستقیمی بین توجه علمی و ادبی به شخصیت و رفتار و سبک زندگی پیامبر به صورت دانش سیره نگاری و تاریخنگاری سیره پیامبر پایداری جوامع اسلامی و توسعه فرهنگ اسلامی در آن جا وجود دارد. این ارتباط مسقیم فرضیه ای تاریخی در حوزه علم سیره نگاری است. این دانش در دو حوزه جغرافیایی جهان اسلام در غرب اسلامی ( آندلس، مغرب، افریقیه) و شرق اسلامی در ایران و هند و حجاز متفاوت و اثاز مختلف و سبک متفاوت داشته است. این نوشته بخشی از مقاله پیدایی و گسترش تاریخنگاری در غرب اسلامی، مدرسه تاریخ نگاری افریقیه - تونس - در دوره حفصیان است که در مجله تخصصی فصلنامه تاریخ پژوهان سال چهارم، شماره 3 1 /، بهار / در سال 1387 منتشر شده است. و قسمتی از مقاله سیره نگاری پیامبر در غرب اسلامی است که در کنفرانس بین المللی سیمای پیامبر در هنر در دانشگاه زاهدان در پنج شنبه 17 اردی بهشت سال 1394 به صورت سخنرانی ارایه شده است و اصل ان در کتاب مقالات به چاپ رسیده است. و بخشی از کتاب مصادر و مآخذ و منابع تاریخ نگاری غرب اسلامی 1384/1397 است. سیره پیامبر در غرب اسلامی ( در مغرب و اندلس و افریقیه ) اساس ادبیات و معارف اسلامی و فرهنگ وتمدن اسلامی است. ده ها متن که جزو نخستین متون سیره است در این متطقه از جهان اسلام نوشته شد. سبک خاص سیره نگاری اندلسی و سبک خاص سیره نگاری مغربی و سبک خاص سیره نگاری افریقیه پدید امد افریقیه سرزمین حد واسط بین اروپا افریقا با ساحل طولانی با مدیترانه غربی و صاحب بزرگترین جزایر استراتژیک، کلید سلطه بر جهان قرون وسطی بود، این سرزمین محل تولد و رشد چند امپراطور روم و محل سنتی امپراطوری و قبور بسیاری از پیروان حضرت مسیح از جمله قبر قدیس اگوستین متاله و فیلسوف الهی جهان مسیحیت است. و سقوط افریقیه به منزله پایان امپراطوری بود و در روایات سیاستمداران و حاکمان اسلامی قرن نخست هجری از افریقیه به الافریقیه المفرقه یاد شده است و اهمیت ان در ترسیم اینده مرز های دولت بزرگ نوبنیاد اسلامی مورد توجه گرفته است. فتح این سرزمین اغاز پیشروی در اروپا و فتح شبه جزیره ایبری در بخش بسیار بزرگی از جنوب اروپا بود و چهره ژئو پلیتیکی جدیدی به نقشه جهان داد. روح این حرکت بزرگ که اثر ماندگار ژئوپلیتیکی داشته است. توجه به سیره پیامبر و عشق به نام محمد در افریقیه است. پس از استقرار در ان جا چندین شهر اسلامی در افریقیه ایجاد شد و بنای اولین خلافت اسلامی در افریقیه خلافت فاطمیان نهاده شد و سیره نگاری پیامبر حرکت علمی و سیاسی همزمان با استقرار بود که باعث بقای جامعه اسلامی در مغرب و افریقیه شد. نزدیکی به سیره در این منطقه موجب پایداری گردید و دوری از ان با سقوط اندلس همراه شد. با این وصف سیره که در قلب معارف سیاسی و تاریخی اسلامی است به اشکال و شیوه های مختلفی در حوزه پژوهش های اسلامی مورد بررسی قرار گرفته است و دارای وجوه آثار به عناوین مختلف است و به عنوان ایدئولوژی برتر و به عنوان عامل موثر ژئوپلتیک عمل کرده است و به شکل پدیده ای خاص در تاریخ و و واقعه ویژه موثر در تاریخ و با عنوان پارادایم در تاریخنگاری آمده است.

فاطمه، علی، حسن ، حسین، نماد تشیع هستند که ذکر آ ن ها در گزاره های متعدد سه سفرنامه غرب جهان اسلام محتاج تحلیل و تبیین انتقادی است، چرا یک حنبلی و دو مالکی بخشی از گزارش های خود را به انوار شیعه اختصاص داده اند، سفر در راس پدید ارهای اجتماعی است .سفربویژه سفرهای معنوی نقش سیاسی اجتماعی در تعیین هویت جوامع ازجمله درشکل گیری و توسعه وپایداری جوامع اسلامی داشته است. این پدیده سیاسی اجتماعی مذهبی که در مطالعات تاریخی قرون وسطی در حد بسیار بالایی عامل اول شکل گیری جوامع شهری است ، تار و پود تاریخ قرون وسطی است .ازجمله این اسفار بین غرب و شرق جهان اسلام رخ داده است پژوهش برای اثبات این معنا سفرنامه هایى که ازدانشمندان غرب اسلامى به جا مانده است را بررسی کرده است . نزدیک هزار سفرنامه غرب اسلامی اکنون موجود است. بررسی اجمالی چندین مورد از این اسفار نشان داد چند موضوع تاریخ ساز وعامل تغییرات اجتماعی درآن ها وجود دارد . از جمله آن ها گزارش نماد های اسلامی در مسیر حج و در حجاز و بویژه درحرم خدا و پیغمبر است. وجه اهمیت رحله مغربی گزارش توصیفی نماد تشیع به عنوان نماد موثر اسلامی در حرمین است مواد پژوهش تحقیق مولف در مورد مدرسه تاریخنگاری افریقیه سال 1381 تا 1384 است که یکی از شیوه های آن رحله است . در مقاله پیدایش تاریخنگاری غرب اسلامی سال 1378به این شیوه با ذکر اجمالی رحله عبدری تیجانی و ابن جبیر و ابن بطوطه اشاره شده است . این آثارمشتمل بر اخبار قابل توجهى مربوط به تشیع است و این مواد پژوهش از سویی بخشی از میراث مکتوب شیعه درغرب اسلامی است و از طرفی تاکید بر اثر نماد اسلامی در هویت اسلامی و استمرار و انتقال و توسعه آن است. موارد مطالعه این پژوهش سفرنامه عبدرى، ابن جبیرو ابن بطوطه است. ازحیث اخبارو میزان توجه به تشیع به ترتیب عبدرى، ابن سعید مغربى، ابن رشید سبتى، ابن جبیر، ابن خطیب، ابن بطوطه وابن خلدون و بلوی و.سفرنامه های دیگر در کتاب پارادایم رحله بررسى شده است. اخبارعبدرى به حدى است که مى توان او را متمایل به تشیع دانست. ابن بطوطه و ابن جبیر متعادل و واقع گرا برخى از مسائل مربوط به تشیع را آوردند. ابن سعید از شرفاء و اخبار اودر مورد تشیع قابل توجه است. ابن خلدون متعصب و اخبار او از تشیع، تندوانتقادى و موضع گیرى سیاسى است.وجه مشترک این آن ها اشاره به جریان و اخبار تشیع به عنوان نماد موثر اسلامی در هویت حج وانسان حرم و جمعیت اسلامی است.درپژوهش نمادهای تشیع رحله ابن جبیر، ابن بطوطه و عبدری به شکل اجمالی تحلیل و تبیین و نقد شده است .فرضیه پژوهش کارکرد سفر نامه های حج مغربی دراستمرار و پایداری بیش از یک هزاره فرهنگ اسلامی وبقای ریشه های نظری تشیع در ادبیات سفرنامه در مغرب است .مفهوم موافق گزارش شیعی این سه سفرنامه تاکید بر اثار خسارت بار حذف اهل بیت در اثر بخشی مفید و ماندگارسفرحج است.

به مجموعه فتوحاتی که در حد فاصل بین سال های 27 تا 50ه جهت فتح افریقیّه صورت گرفت «فتوح افریقیّه» می گویند; که دروازه ورود به مغرب بود و تا دو دهه بعد به تدریج فتح مغرب کامل شد. این فتح کلیدی در مصادر نخستین با تدوین اثر مستقل منعکس شده است زیرا در حقیقت سقوط افریقیه و مغرب در قرون وسطی فروپاشی خاکریز غرب در برابر شرق بود و پیروزی مسلمانان در غرب اسلامی، باعث نهایی شدن تجزیه امپراتوری روم و جدایی ارزشمندترین متصرفات آفریقایی از پیکره آن گردید. فضای جغرافیایی جدیدی، جهت گسترش اسلام و زبان عربی ایجاد شد. پیروزی مسلمانان در غرب اسلامی، باعث شکل گیری مغرب بزرگ عربی - اسلامی شد; این منطقه، بین اروپا و شرقِ جهان اسلام قرار گرفت و جهان مسیحیت به اروپا محدود شد. با فتح مغرب، مسلمانان بر مدیترانه غربی مسلط شدند. فتح مغرب که استمرار فتوحات اسلامی از عصر پیامبر است بوسیله امویان منحرف شد و امویان نظامیان سرسپرده که در نابودی اهل بیتِ پیامبر در خدمت آن ها بودند را به صورت دانه های تسبیح در فتوحاتِ مصر، افریقیّه و مغرب به کار گرفتند و معاویه بن حدیج، سازمان مخفی امویان در مصر را شکل داد و در پوشش فتوحات، مخالفان امویان را حذف می کرد و امر فتوحات که توجیه روانی سیاست های داخلی امویان، بود را بدست گرفت. آن ها با فتوحات مشروعیت حقوقی و فقهی کسب می کردند و عوام و خواص را با پرچم داری فتوحات و معرفی خود به عنوان چهره مجاهدِ فی سبیل الله فریب می دادند; غنایم فتوحات مغرب به شکل ناعادلانه ای به «حزب اموی» تعلق گرفت. .چهره فتوحاتِ دوره اموی، با فاجعه قتل امام حسین( ع )ننگین شد، و اموی سازی فتوحات که از عهد خلیفه سوم اغاز شده بود شدت گرفت و توسعه فتوحات به وسیله حزب اموی علی رغم مخالفت و حوادث خونین در مرکز خلافت، وسیله ای جهت کسب مشروعیت و تحصیل قدرت سیاسی امویان بود. فتوحات بوسیله امویان مورد سواستفاده قرار گرفت با وجود آن که گروهی از صحابه و تابعین مخالف امویان بودند و با اخلاص به قصد جهاد می جنگیدند و نقشی اساسی در گسترش اسلام در بین مردم سرزمین های فتح شده ایفا می کردند. مقاله حاضر که تحریر بخشی از کتاب تاریخ تحلیلی مغرب و کتاب المعجب فی تلخیص اخبار المغرب است نشان می دهد مفهوم کلیدی گسترش اسلام و روش های آن از ارکان کتاب در بخش فتوحات و والیان است و در از این کتاب استخراج و با چند ارجاع ناقص و تغییرات ظاهری در مصادر و منابع بر اثر ناآکاهی و یا غرض استاد راهنما که هیچ سابقه تحقیق در مغرب و اندلس ندارد و کتاب به رساله دکتری و مقاله تبدیل شده است. مواد پژوهش تاریخ زندگی و سیره جهادی برخی سرداران فتح مغرب است که معتقد به قران و اسلام و جهاد و شهادت بودند و به عنون نمونه انسان مورد توجه قرار گرفته اند. سوال تحقیق این است که ایا واقعا فتح مغرب، اسلامی بود، و فرضیه تحقیق این که حزب اموی فتوحات را از روح اسلامی آن اهل بیت جدا کرد و بنیان ظلم و بی عدالتی در تاریخ اسلام را بنا کرد. تحقیقاتی با عناوین فتح اسلامی مغرب و چگونه اسلام به مغرب رسید انجام شده است اما این تحقیقات یک جانبه و بدون در نظرگرفتن تغییرات اسلامی در روند فتوحات است و مطالب یکسانی را به صورت سال شمار فتوحات در مغرب را از بیان ابن عبد الحکم، بلاذری، واقدی تکرار کرده اند که با فتح برقه مرز مصر و مغرب شروع شد و با تاسیس قیروان مرحله نخست آن کامل شد. رویکردی که مطالعه فتوحات و شیوه های ان را از سایر تحقیقا ت متمایز می نماید و اصالت آن را تایید می کند این است که فتح مغرب به شیوه سلسله عملیات نظامی در چند مرحله صورت گرفت و در واقع فتح اسلامی در مغرب از فتح اسلامی به فتح اموی تغییر جهت داد. این کار فتح مجدد یک منطقه قبلا بوسیله دولت حضرت علی (ع ) و سپس امویان در مصر رخ داد و حزب اموی با حذف چناح علوی جریان فتوحات را به نفع خود مصادره کرد. تحقیقات فتوحات در سایه نفوذ شخصیت انسانی و اسلامی و اخلاقی برخی سرداران فتح است. در این دو قرن سی و شش والی اموی و عباسی ، 134 سال حکومت کردند و شیوه های گسترش اسلام در جهارجوب جنگ و فرهنگ غارت عربی و با نفوذ آن رقم خورد. بنابر فرضیه مطرح در کتاب تاریخ تحلیلی مغرب تسامح و شعار آزادیخواهی و مساوات و مبارزه با ظلم بویژه از سوی خوارج و ادریسیان و فاطمیان باعث جذب بربر و طمع اقتصادی و غنیمت سران اموی فتح و نظامی گری امویان و تبلیغ واقعی اسلام و قران بوسیله سردارانی چون موسی بن نصیر و برخی صحابه و تابعین، و شیوه محبت اهل بیت ادارسه و مهدویت فاطمیان در کنار شهرسازی و استقرار جعیت اسلامی با تاسیس شهرهای اسلامی از جمله شیوه هایی است که در قالب آن ها فتح وگسترش اسلام در مغرب اسلامی در دو قرن نخست هجری هموار شد. این فرضیه از کتاب تاریخ تحلیلی مغرب (1389)انتحال شده است و عنوان رساله دکتری قرار گرفته است. پژوهش میان رشته ای جامعه شناسی سیاسی تغییرات سیاسی مذهبی مغرب در دویست سال با تحلیل انتقادی گزاره های تاریخی است.

مفهوم علم در تمدن واژه کلیدی شناخت تمدن است و نقش کلبدی در پیدایش و توسعه و انتقال تمدن دارد. تمدن موضوعی با ماهیت علم است و تار و پود آن توسعه و انتقال علوم است. تمدن اسلامی از موجودات علمی است که دارای دو تاثیر است. تاثیر تاریخی و تاثیر پدیداری که در مواد متن و دانشمند ظاهر شده است. تاثیرات ابن سینا، رازی، ابن هیثم، خیام، فارابی، ابن رشد، محی الدین عربی، قلصادی، و بسیاری از دیگر چهره های تمدن اسلامی در تاریخ علم جهانی مشهود است. بخشی از این تصویر مربوط به تمدن اسلامی در غرب اسلامی است که امروز در محافل شرق شناسی که مهمترین موضوع اصلی و از اصول موضوعه آن، تحقیق در پدبدار تمدن اسلامی است در جریان است، این پژوهش ثابت می کند که تمدن اسلامی پدیداری غربی نیست و واقعیت تاریخی است که حداقل چهار قرن از عمر مفید تاریخ علم جهانی و زندگی علمی انسان را رقم زده است. سوال این است که این حافظه تمدنی به عنوان واقعیت اصیل اسلامی تاثیر می کند و یا با عنوان موجودی پدیداری که ذهن خاورشناس پس از ششصد سال کارعلمی در ماده تمدن اسلامی خلق کرده است ؟ کار سترگ فارابی، رازی، ابن خلدن در تمدن و علم نگاری قرن ها پیش از شرق شناسان این فرضیه را ثابت می کند که تمدن اسلامی واقعیت اصیل اسلامی است. ابن خلدون(732-808) پرچمدار نمونه متکامل تمدن نگاری در جهان و ثمره تمدن اسلامی در نمونه غربی آن در مقدمه تمدن اسلامی را از عهد پیامبر (ص) که عهد نخستین علم گرایی است تا قرن نهم هجری بیش از هشت قرن تجارب علمی بشر در قرون وسطی را با رویکرد علم به مفهوم ساینس گزارش کرده است. او مانند رازی لکن یکصد و هشتاد سال بعد علوم در تمدن اسلامی را با بیان عقل تجربی و با عنایت به جدایی اساسی علوم در روش و غایات دسته بندی کرده است و به شکلی با تاریخ به عنوان علم عمران و با توجه به مفهوم علم به معنی ساینس شروع کرده است و به جدایی علم از خرافه و تحول ان در تمدن اسلامی تصریح نموده است. در عصر حاضر مرحوم زرین کوب در بررسی سیزده علم اسلامی با رویکرد ساینس تصریح کرده است که تمدن اسلامی راه تحقیق و ابتکار را بر فراز میراث یونان ایران و هند گشود. در بین خاورشناسان معاصر که گرایش وسیعی به گزارش و وصف پدیده تمدن اسلامی در قرون وسطی از خود نشان داده اند، سارتن در اول قرن بیستم در تاریخ علم جایگاه تمدن اسلامی در تاریخ ساینس را به طور جزیی و مبسوط دسته بندی کرده است و بویژه هونکه است که در سراسر کتاب فرهنگ اسلام در اروپا علم به مفهوم ساینس را از تمدن اسلامی تا رنسانس اروپایی با بیان چندین علم تجربی، دنبال کرده است. مفهوم علم در تمدن اسلامی همان میراث کلاسیک تمدن روم یونان و اسکندریه و ایران است که این مفهوم عامل بنیاد و توسعه و انتقال و پذیرش بین این تمدن ها بوده است. رزنتال و زرین کوب و سارتن و هونکه بر همین مفهوم علوم اسلامی را معرفی کرده اند. به نوشته رزنتال پذیرش میراث کلاسیک یونان بوسیله مسلمین ریشه تاریخی در شکل گیری ابتدایی مفهوم علمی بین مسلمانان است که باعث نوزایی یونانی – عربی شده است و متعاقب آن پذیرش تمدن هند و ایران رخ داده است و تمدن اسلامی بدون میراث یونانی وجود خارجی نداشت. این روح علمی در جامعه اندلسی توسعه یافت به شکلی که در زمان پیدایش تمدن اسلامی در غرب اسلامی که نمونه متکامل شرقی اآن است تاریخ تمدن شاهد ابن سینای دوم رازی دوم، خیام دوم، متنبی مغرب، ابن عطیه، ابن هشام، در پزشکی، نجوم، ریاضیات، شیمی و ادبیات و تفسیر و فقه است و آثاری با عناوین فضل تمدن اندلسی بر تمدن شرقی تدوین شد، فضل تمدن اندلسی بر تمدن شرقی تشدید درجه علمی و شیوه های علمی است که برای انتقال علم از جمعیتی به جوامع دیگر از ضروریات است. پژوهش حاضر مهمترین مداخل تمدن برای اثبات این فرضیه را به شکل اجمالی از کتاب تاریخ تحلیلی اندلس و تاریخ تحلیلی مغرب (1389) و کتاب مطالعه تحلیلی فرهنگ و تمدن اسلامی در غرب اسلامی در قرون وسطی( 1395) و مقاله پارادایم انتقال علوم از تمدن اسلامی از ایبری به اروپا درقرون وسطی است که در سمینار بین المللی کره جنوبی ( 2012) ارایه شده است، استخراج کرده است و آن ها را به صورت پژوهش حاضر تدوین نموده است. پژوهش یکی از ادوار بیست و پنج گانه تمدن را در مرحله ای فوق العاده از پایداری و توسعه علم در غرب اسلامی و انتقال آن به اروپا در قالب ارایه فرضیه اجتماعی نقش نفس انسانی در انتقال علوم درجوامع را بررسی کرده است.

حدیث، دومین منبع و مأخذ دین است که پس از قرآن، در شناختن و شناساندن اسلام و شکل گیری و بالندگی علوم اسلامی بیشترین سهم را دارد و به جرأت میتوان گفت که تعدادی از پرسشها درباره اسلام، به حدیث و سنت برمیگردد و بررسی این پرسشها و دستیابی به قواعدی روشن ضروری به نظر میرسد. یکی از مواردی که در دانش حدیث و در قلمرو دانش اصول مطرح میشود، وجود احادیث متعارض است. اهمیت و بررسی و توجه به احادیث متعارض از آن جا نشأت میگیرد که دو حدیث متعارض روایت شده از معصوم (ع) را نمیتوان بهآسانی رها کرد. در این پژوهش، به نحوه مواجهه شیخ طوسی در حل تعارض احادیث باب وقت المغرب تا احادیث باب عددالفصول فی الاذان و الاقامه می پردازد. یافتههای پژوهش حاکی از این است که مؤلف در این احادیث، راه جمع تعارض را نشان داده و در پرهیز از طرح روایات کوشش نموده است و از اینرو، درصدد است تا حد ممکن راهی برای جمع روایات بیابد.  

در این گزارش پس از ارائه مقدمه ای مختصر درباره تاریخچه مغرب و حجگزاری آن،به حجگزاری معاصر مغرب می پردازیم که بر اساس داده های اینترنتی، عمدتاً از سایت سازمان اوقاف و امور دینی مغرب، تنظیم شده است. پژوهشی که تاکنون به حجگزاری معاصر مغرب (مراکش) پرداخته باشد، یافت نشد؛ ازاین رو این مقاله در داده های خود نوآوری دارد و باعث معرفی بهتر این کشور و حجگزاری آن خواهد شد.این تحقیق به روش کتابخانه ای و نقلی تهیه شده که تاریخچه حجگزاری آن بنا بر منابع کتابخانه ای و نقلی، و اطلاعات معاصر آن بر پایه گزارش های سازمان های اوقاف و امور دینی مغرب در محورهای زیر سامان یافته است:تاریخچه مغرب و حجگزاری آن، نظام حجگزاری معاصر در مغرب، سند حج مغرب، وظائف و اقدامات سازمان اوقاف و امور دینی مغرب درباره حج، پادشاه مغرب و حج، برخی از مشکلات و چالش های حجاج مغربی، سفرنامه نگاری حج. 

مکه و مدینه، به عنوان مرکز وحی و رسالت، همواره مقصد مسلمانان، به ویژه عالمان دینی، بوده است. علمای دین با هدف انجام فریضه حج و زیارت و کسب علومو معارف دینی، به دو شهر مکه و مدینه هجرت می کردند.در این مقاله که با روش توصیفی تحلیلی و استقصا از منابع تاریخی نگارش یافته، به دنبال واکاوی دلایل سفرهای علمای مغرب در قرون میانی تاریخ اسلام به حرمین شریفین و پاسخ به این سؤال هستیم که سفرهای علمای مغرب به حرمین شریفین به ویژه اجازات علمای حرمین  چه تأثیری در گسترش علوم و معارف اسلامی در مغرب داشته است؟نتیجه این تحقیق نشان داد علمای مغرب در این محدوده تاریخی به منظور دستیابی به اسناد عالی روایات و کسب اجازه از اساتید، به حرمین شریفین سفر می کردند. آنان در این سفرها می کوشیدند با شناسایی اساتید صاحب نام آن زمان که روایات صحیح السند را با کمترین واسطه در اختیار داشتند، مدت ها آنها را شاگردی،و اجازه نقل احادیث از آنان دریافت کنند.برابر مستنداتی که در این تحقیق ارائه شده، این سفر های علمی و اجازات علمای حرمین، باعث ارتقای علمی و مقبولیت اجتماعی علمای مغرب گردید و آنها توانستند با انتقال کتاب های حدیثی، تشکیل کرسی های تدریس، شرح و تفسیر روایات، تربیت شاگردان و صدور اجازه برای آنان و همچنین نگارش و انتشار کتاب ، علوم و معارف اسلامی را در مغرب گسترش دهند و در اشاعه فرهنگ اسلامی در مغرب مؤثر واقع شوند.

اهالی مغرب (شامل چهار کشور تونس، الجزائر، مراکش و لیبی) سهمی ویژه در شکل گیری سفرنامه نویسی حج دارند. میراث مکتوب حجگزاری اهالی مغرب نشان دهنده میزان اهتمام و تلاش حجگزاران مغربی در حفظ و نگهداشت خاطره سفر حج در پیشروند تاریخ فرهنگی آنهاست.مقاله حاضر در صدد ارائه فهرستی توصیفی از سفرنامه های موجود (در دسترس) اهالی حجگزار مغرب از آغاز تا دوره معاصر است. مجموع سفرنامه های شناسایی شده شامل 108 سفرنامه چاپی و مخطوط است که بر اساس عنوان منظم شده و مشخصات کتابشناسی هر یک، به همراه توصیفی مختصر آمده است. نیز ذیل هر سفرنامه، پژوهش های انجام شده زیر عنوان «آثار پژوهشی پیرامون این موضوع» گنجاندهشده است.

در 24 آگوست 2021 م، الجزایر ضمن حفظ روابط کنسولی، روابط دیپلماتیک خود را با کشور مغرب قطع کرد. این مرحله در شرایط افزایش ظاهری تنش در ماه های اخیر صورت می گیرد. در نتیجه ترکیب تعدادی از عوامل و تحولات بین المللی، که برخی از آنها بر اساس اختلافات تاریخی و مرزی است و برخی دیگر مربوط به تحولات منطقه ای و بین المللی است. در این بین تحلیل گران به نقش کشورهای فرامنطقه ای همچون رژیم صهیونیستی و عربستان سعودی در تحریک گسل های حساس در زمینه الجزایر و مغرب اشاره می کنند. این مقاله به بررسی پیشینه تاریخی روابط الجزایر و مغرب، دلایل قطع روابط دیپلماتیک آنها، واکنش های بین المللی و پیامدهای منطقه ای آن می پردازد. تحلیل گران به طور پیوسته پرسش هایی درباره روابط دو کشور الجزایر و مغرب مطرح می کنند و سپس به دنبال تحلیل و ارائه راهکارهایی برای برون رفت از این تنش هستند. چه عواملی بر روابط مغرب و الجزایر تأثیر می گذارد؟ و چگونه روابط این دو کشور بر مسائل مختلف منطقه مغرب الاقصی یا اصطلاحاً مغرب عربی و به ویژه موضوع صحرا تأثیر می گذارد؟ آیا چشم انداز حل و فصل اختلافات مغرب و الجزایر کلید حل مشکل مزمن صحرا خواهد شد؟ و اگر در آینده دستیابی به موفقیت در روابط بین رباط و الجزیره بعید باشد؛ آیا این احتمال ادامه وضعیت کنونی خواهد بود که شبیه یک جنگ سرد کنترل شده است؟

مُرابِطون به عنوان یکی از مهم ترین دولت های اسلامی در قرن پنجم هجری/ یازدهم میلادی، پس از تثبیت قدرت و ایجاد مشروعیت، مغرب و اندلس را تحت حاکمیت خود درآوردند. آن ها نخست جنبش خود را در صحرا ایجاد کرده و سپس با برنامه ریزی منظم و تحول تشکیلات نظامی، موفق شدند دولتی منسجم ایجاد کنند. برتری بر قبایل مختلف مغرب و تسلط بر آن ها از یک طرف و حضور در اندلس و جهاد در برابر مسیحیان از طرف دیگر، باعث شکل گیری قدرت سیاسی مُرابِطون گشت. براین اساس بررسی و تحلیل تحولات، ساختارها و تشکیلات نظامی مُرابِطون در استقرار حاکمیت آن ها، اهمیت بسزایی دارد. ازاین رو پژوهش حاضر با رویکردی توصیفی تحلیلی و با تأکید بر منابع این دوره تلاش دارد به این پرسش پاسخ دهد که چه عواملی باعث شکل گیری قدرت نظامی مُرابِطون شد؟ و مُرابِطون چه تغییراتی در تشکیلات نظامی ایجاد کردند؟ یافته های پژوهش حاکی از آن است که مُرابِطون در ابتدا از ظرفیت های مغرب برای ایجاد قدرت نظامی سود جسته و حاکمیت خویش را تثبیت کردند، سپس ساختار ارتش را سامان داده و با طرح جهاد به اندلس راه یافتند. آن ها در این مرحله به توسعه ارتش، نوآوری و برنامه ریزی جهت نبردهای مختلف مبادرت ورزیدند.  

     موضوع غالب حماسه های فارسی پس از شاهنامه فردوسی ، شرح نبردهای ایران و مازندران است. در این میان، ظاهراً شاهنامه فردوسی یک استثناست که نبردهای عمده ایرانیان را با تورانیان توصیف کرده است. درباره این که چرا نبردِ اصلی شاهنامه فردوسی بین ایران و توران است، سخنانی گفته شده، امّا در این تحقیق، بحث اصلی بر سر حماسه های غیر از شاهنامه فردوسی است. هرچند جغرافیای حماسی، کاملاً متفاوت از جغرافیای واقعی است و جغرافیای داستانی، یک جغرافیای روانی/ سمبلیک است که به جز در مورد اسامی، ربطی به جغرافیای واقعی ندارد، امّا بررسی همین جغرافیای داستانی، ما را به این نتیجه می رساند که مازندران در شاهنامه ، باید در حدود مغرب واقع شده باشد. مقاله حاضر، بر اساس شواهدی که از متون مختلف جمع آوری کرده، نشان می دهد که در عمده متون حماسی فارسی، به جز شاهنامه فردوسی ، نبرد اصلی ایرانیان، با مازندرانیان است و در این میان، تورانیان نقش عمده ای ندارند. بر اساس شواهدی که از این متون برمی آید، مازندران در حدود مغرب قرار دارد که در ادبیّات حماسی ایران، نماد تاریکی است که در برابر نور (ایران) قرار می گیرد و بنابراین، مازندران نمی تواند در سرزمین هند (شرق) قرار داشته باشد.