استعمار انگلیس

یکی از نمودهای گذشته علمی غنی و پربار مسلمانان در هند، مراکز و نهادهای علمی مانند کتابخانه هاست که نشانگر حیات علمی یک کشور هستند. در تاریخ مسلمانان هند با کتابخانه های معتبری مانند نواب روهیله، ممتاز العلما، ناصریه، مدرسه الواعظین، راجه محمودآباد و رضا آشنا می شویم که کتب بسیار نفیس و ذی قیمتی را در خود جا داده بودند. از مهم ترین عوامل رونق کتابخانه های مسلمانان در هندوستان حکومت های مسلمان بودند. حاکمان مسلمان علاوه بر این که خود اهل علم بودند, عالمان و هنرمندان را نیز گرامی می-داشتند که آثار آن در مهاجرت علما به هند و تاسیس مراکز علمی مانند انواع کتابخانه ها مشاهده می شود. ولی این رونق با پایان حکومت های مسلمان در هند و سیطره استعمار انگلیس به پایان رسید و استعمارگران نه تنها سرمایه های اقتصادی و سیاسی هندوستان را به غارت بردند بلکه سرمایه های علمی و فرهنگی آن را نیز به کتابخانه ها و موزه های اروپا بردند. در این بین فقط تلاش های فردی علمای دلسوز بود که بخشی از این سرمایه را حفظ کرد و مانع از تاراج کل این سرمایه شد.

خلیج فارس در طول تاریخ پرفرازونشیب خود همواره به عنوان یکی از مناطق مهم و استراتژیک موردتوجه کشور های منطقه ای و فرا منطقه ای قرار داشته است. این کشورها همواره سعی داشته اند جایگاه سیاسی و اقتصادی خویش را در این منطقه ارتقاء بخشند. در سال های 1820 تا 1907 م، خلیج فارس صحنه رقابت بین المللی گردید. رقابت انگلستان و روسیه به عنوان دو قدرت جهانی در سده نوزدهم و اوایل سده بیستم در خلیج فارس بخش مهمی از تاریخ تحولات سیاسی، اجتماعی و اقتصادی این منطقه است. هدف این پژوهش پرداختن به این مسئله است که چه عواملی سبب شد خلیج فارس در طی سال های 1820 تا 1907 م. صحنه رقابت سیاسی و اقتصادی انگلستان و روسیه گردد. در راستای پاسخ به این سؤال تلاش می شود که با استناد به منابع اصلی و پژوهشی و به شیوه توصیفی و تحلیلی موضوع مورد بررسی قرار گیرد و به نظر می رسد که با توجه به موقعیت ژئوپلیتیک خلیج فارس و نزدیکی آن به هند، باعث گردید که انگلستان در راستای حفظ منافع سیاسی و نظامی خود در این منطقه و روس ها در راستای دست یابی به منافع جدید، به رقابت جدی پرداخته، که نهایتاً با تسلط کامل انگلیس بر این منطقه و خروج روس ها از آن در سال 1907 م به پایان آمد.

حکومه بهوبال المسلمه هی إحدی الحکومات المسلمه التی بنیت علی أنقاض الإمبراطوریه المغولیه للهند فی أوائل القرن الثامن عشرالمیلادی. تأسست هذه الحکومه سنه 1723 میلادیه علی ید دوست محمد خان الأمیر الأفغانی لإمبراطوریه المغول و کانت فی بدایه حکمها تابعه للنظم الإسلامیه الحاکمه فی حیدرآباد من منطقه دکن إلاّ أنّها اضطّرت – وذلک تحت ضغوط الهنود خاصه قوم ماراتا الذی یقصد الإتاحه بها - اضطرت بعد مدّه حسب اتفاقیه، إلی قبول حمایه شرکه الهند الشرقیه التجاریه التی مثلّث استعمار الإنجلیز فی الهند و کان ذلک سنه 1818 میلادیه و ما بعثها علی هذه التبعیه هو الضغوط التی مارستها الهندوس ضدّها و خاصه ما کانت تعانیه من قوم مارتا الذی سعی إلی إبادتها و انقراضها. بعد وفاه نظر محمد خان حاکم بهوبال التی حدثت بعید انعقاد الإتفاقیه الآنفه الذکر، وصلت زوجته قدسیه بیغم بالنیابه عن سکندر بنتها الصغیره إلی الحکم و هکذا بدأت حکومه النساء المسلمات التی استمرت قرناً ونصف قرن علی بهوبال، وصلت هؤلاء البیغمات أو الملکات المسلمات بفضل صمودهن و ذکائهن إلی السلطه برغم مخالفه الإنجلیز الشدیده لحکم النساء و حافظن علیها و مهما یکن فإن حکم هؤلاء الملکات المسلمات الذی بدأ علی ید قدسیه بیغم استمر بسعی سکندر و شاه جهان بیغم و انتهی بوفاه سلطان جهان الملکه المسلمه الأخیره علی بهوبال سنه 1926 میلادیه.

کشورهای ایران و مصر را می توان پرچم داران اصلی مبارزه با استعمار در منطقه خاورمیانه و جهان اسلام در نیمه اول قرن بیستم دانست. محمد مصدق و جمال عبدالناصر به عنوان پیشوایان استقلال خواهی با رهبری و هدایت جنبش های ضداستعماری وآزادی خواهی ملت های خود، شکل نوینی از مبارزه علیه استعمار را به ظهور رساندند که در نهایت به الگویی مناسب برای دیگر رهبران و جوامع استعمارزده تبدیل شد. مقایسه تطبیقی و بررسی نقش و جایگاه رهبران دو کشور، توجه به شیوه مبارزه و تأثیر و تأثرات آنها بریکدیگر رویکرد بنیادی تحقیق پیش رو است که با روش مقایسه تاریخی و با استفاده از منابع کتابخانه ای بدان پرداخته می شود. پژوهش حاضر در پی آن است تا به این پرسش پاسخ دهد که بارزترین وجوه تمایز و مانندگی دکتر محمد مصدق و جمال عبدالناصر در مواجهه با استعمار چه بود؟ یافته های پژوهش نشان می دهد علیرغم تفاوت در خاستگاه اجتماعی و طبقاتی رهبران دو جنبش یعنی دکتر مصدق با خاستگاه پارلمانی و جمال عبدالناصر با خاستگاه نظامی، هر دو دارای اهداف و شیوه مشترک در مبارزه با استعمار در قالب ناسیونالیسم بیگانه ستیز بوده اند؛ اما برای رسیدن به این هدف، رویکردهای متفاوتی را در برخورد با نظام سلطه در پیش گرفتند چنان که سیاست آنها در سطح منطقه ای و بین المللی به صورت اشکال مختلفی همچون موازنه منفی مصدق و بی طرفی مثبت و وحدت عربی عبدالناصر بازتاب یافته است.

سیاستهای استعماری بریتانیا که از آغاز قرن هفدهم میلادی و با سلطه این کشور بر شبه قاره هند آغاز شد، منجر به یکی از بزرگترین فجایع تاریخ بشری شد که بمدت سه قرن و نیم آسیا، آفریقا، خاورمیانه و آسیای دور را با معضلات و مشکلات فراوانی همراه ساخت. در ایران و بویژه کرانه های شمالی خلیج فارس، استعمار غرب از دوران صفویه شروع شد و در دوره قاجار به اوج خود رسید. رویارویی مردم ایران با استعمار انگلیس به دو قرن پیش باز میگردد. بندر بوشهر که بیشترین مرز دریایی با خلیج فارس را دارد و از سال۱۱۷۶ه. ق/ ۱۷۶۳. م در دوره زندیه مورد توجه دولتمردان انگلیس در هند قرار گرفت، چهار بار مورد هجوم نیروهای انگلیس قرار گرفت که هر بار با مقاومت دلیرانه مردم این سامان مواجه شد. در نوشتار حاضر تلاش گردیده روند شکل گیری و حضور استعمارگران انگلیسی در کرانه های شمالی خلیج فارس و بوشهر و مسئله جدایی هرات از ایران و هجوم دوم نیروهای نظامی انگلیس به خلیج فارس و بوشهر و مقابله مردم این منطقه با اشغالگران مورد بررسی قرار گیرد.

این پژوهش سعی دارد بازتولید مبانی مسیحیت پروتستانی در دوره ی استعماری عصر ویکتوریایی، با انگاره سازی از شخصیت پیامبر اسلام(ص) در کتاب زندگانی محمد نگاشته ی ویلیام مویر را بررسی کند. در این نوشتار، به این سؤال پاسخ داده می شود که چرا کتاب مویر با آنکه از متون آغازینی است که در قرن نوزدهم با صورتی نزدیک به پژوهش های آکادمیک و روشمند نوین نوشته شده، ولی هنوز ایستارهای مذهبی مسیحیت پروتستانی را بازتاب می دهد؟ و اصولاً این بازتاب به چه شکلی قابل شناسایی است؟ مویر به عنوان یک کارمند دولت استعماری و همچنین یک میسیونر پروتستان، نمونه ی خوبی برای فضای اندیشگانی زمانه ی خود به حساب می آید. او با وجود بهره گیری وسیع از منابع اسلامی در پردازش انگاره هایی درباره ی پیامبر اسلام، هنوز ایستارهای مذهبی پروتستانی را بازتولید می کرد. مویر با روشِ در قیاس قراردادن پیامبر اسلام(ص) با حضرت مسیح(ع)، انگاره هایی را بازتاب داد که اسلام را خشن و ضدتمدن و دروغین جلوه دهد. بررسی متونی از این دست نشان می دهد که چرا با وجود تحولات علمی چشمگیر در جهان غرب، تا نیمه ی قرن بیستم هنوز ایستارهای مذهبی قوی ترین تأثیر را در انگاره های تولیدشده از پیامبر داشتند.

شعر بلند روایی لاله رخ نوشته توماس مور شاعر ایرلندی داستان سفر شه دختی جوان و دلدادگی او به فرامرز، شاعر جوانی است که در مسیر سفر داستان هایی از سرزمین ایران روایت می کند. دوران حیات شاعر مصادف با حکومت ناپلئون، سلطنت جورج سوم و نیز استعمار ایرلند توسط انگلیس است و آن چه در بررسی شعر لاله رخ جالب می نماید گزینش هدفمند وقایع تاریخی ایران، داستان های کهن فارسی و متون اسلامی، و تطبیق آن با فضای سیاسی زمان و مکان شاعر است که در حیطه نظریه شرق شناسی ادوارد سعید (1979) قابل بررسی می باشد. شرق شناسی به بررسی نحوه تعامل متون شرق نگر غربی با عناصر شرقی می پردازد و طرح آن دریچه جدیدی بر مطالعه و احیای متون ادبی نویسندگان و مستشرقان غربی قرون هجده و نوزده میلادی گشوده است.

یکی از نتایج سلطه ی استعمار انگلستان بر شبه قاره هند که تا سال 1274 ه.ق در قالب کمپانی هند شرقی و سپس با نظارت مستقیم دولت انگلستان صورت گرفت، خاتمه بخشیدن به امپراتوری گورکانی (1274- 932 ه.ق) و سلطه بر حکومت های محلی ازجمله آصف جاهیان بود (1135 1368 ه.ق). بارزترین وجه تمایز آصف جاهیان از سایر حکومت های محلی مسلمان هند این بود که آن ها توانستند تا پایان سیطره استعمار انگلیس حاکمیتشان را به عنوان مهم ترین حکومت محلی و نیز به عنوان تکیه گاه اصلی مسلمانان این سرزمین حفظ کنند. این مهم سبب شده تا پژوهش پیش رو به کمک روش تحقیق تاریخی و استخراج داده ها از منابع به شیوه کتابخانه ای، مناسبات حکام آصف جاهی با استعمار انگلستان را موردبررسی قرار دهد. مطابق با یافته های تحقیق، این حکام با فهم دقیق خود از شرایط شبه قاره، گاه با انگلستان از در مخالفت درآمدند و امتیازاتی گرفتند و گاه با همکاری مقطعی از آن به عنوان ابزاری برای بقای حکومت خود و یافتن مجالی برای ستیز با استعمار بهره گرفتند.

یکی از مهمترین رخدادهای تاریخ ایران نهضت ملی شدن  نفت است. هم جواری و در مواردی حضور بویراحمدی ها در مناطق نفت خیز وهم چنین برخورداری آنان از توان رزمی و ایلیاتی ، موجبات نگرانی و توجه انگلیسی ها را به آنان فراهم آورده بود.موافقان نهضت ملی صنعت نفت ایران نیز در پی بهره گیری از موقعیت ایل بویراحمدی،  در راستای کمک به تحقق نهضت ملی نفت ایران بودند.بدین ترتیب پژوهش حاضر با تکیه بر روش توصیفی- تحلیلی درصدد است تا به این پرسش پاسخ دهد که علت اصلی توجه مخالفان و موافقان نهضت ملی نفت به ایل بویراحمد چه بوده است؟چه اقدامات و پیامدهایی را  توجه موافقان و مخالفان نهضت ملی نفت ایران به ایل بویراحمدی به همراه داشته است؟ یافته های پژوهش بیانگر ان است که مخالفانِ نهضت ملی شدن نفت با رهبری و هدایت انگلیس توانستند با بهره گیری از عوامل خود و بکارگیری شگردهای مختلف همچون ماجرای«طلوعیان» اتحاد هواداران نهضت ملی را تبدیل به تفرقه نمود و موجبات ناامیدی و سرخوردگی از دولت مصدق را فراهم نمایند.