عالمان شیعی

این مقاله به روش توصیفی و تحلیلی به تبیین زمینه ها و اهداف مهاجران و گونه شناسی رفتار سیاسی عالمان در این پدیده پرداخته است. مهاجرت، همبستگی گروهی و توانمندی های بسیج سیاسی آنان را به نمایش گذاشت و آنان را در به چالش کشیدن قدرت حاکم موفق نشان داد که تثبیت مرجعیت دینی و سیاسی آنان بویژه آیت الله خمینی از آن جمله بود. به علاوه بروز عینی تنوع و تعدد دیدگاه و رفتار سیاسی عالمان نیز در این پدیده آشکار گردید. البته نقش حاکمیت را در دامن زدن به این تعدد و شکل گیری جبهه بندی بعدی نباید نادیده انگاشت. اهمیت این پدیده نیز در ویژگی های متناقض نمای رفتاری آن است. یعنی رفتار عالمان در این واقعه، در عین وحدت ظاهری، دچار گسست بنیادی گردید و بحران نهفته ای بر مناسبات آن حاکم ساخت.

نقش عالمان و دانشمندان، در پیدایی و پایایی مذاهب و آیین ها بر همگان آشکار است. نوشتار پیش رو ، با توجه به جایگاه ویژه ی دوران صفوی در تاریخ تشیع ،در صدد تبیین نقش شیخ بهایی در گسترش علوم اسلامی است. نوشتار حاضر در سه محور: صاحب فنون بودن شیخ بهایی در بیشتر علوم مرسوم در دوران خویش، فراوانی تألیفات و نوشته های ایشان و تأثیر افکار و آثار ایشان بر دیگر عالمان و آثار برجای مانده از ایشان می باشد. بر اساس یافته های این نوشتار، تنوع موضوعاتی که شیخ بهایی در آنها به خلق آثار پرداخته، توانسته توجه گروه های مختلف از عالمان را به خود جلب کرده و زمینه های تأثیر گذاری را در دوره های بعدی فراهم کند.

امروزه یکی از مباحث پرمناقشه جامعه سیاست، هویت ملی است. سؤالی که در اذهان پژوهشگران ایجاد می شود، این است که آیا عالمان شیعی به عنوان یکی از کنشگران اصلی جامعه ایرانی دوره صفویه، در شکل گیری مؤلفه های هویت ملی این سرزمین نقشی داشته اند؟ با بررسی تاریخی عملکرد، مواضع و رفتار عالمان شیعی در این دوره، تأثیرگذاری آنان در شکل گیری مولفه های هویت ملی ایرانیان همچون: سرزمین، دولت متمرکز، مذهب رسمی، دفاع از تمامیت ارضی، زبان و ادبیات فارسی، و... مشهود خواهد بود؛ و پایایی و پویایی برخی مؤلفه های هویت ملی ایرانیان مرهون عملکرد عالمان شیعی می باشد؛ این نوشتار با روش توصیفی تحلیلی و بر مبنای داده های اسناد تاریخی، به تبیین ایفای نقش عالمان شیعی در تکوین مؤلفه های هویت ملی ایران در دوره صفویه پرداخته، و نوع ایفای نقش آنان در مؤلفه های هویت ملی ایرانیان را بیان نموده است.

بحث از حکومت ، شرایط حاکم ، حوزه اختیارات و مشروعیت آن از مباحث مهمی است که همواره دغدغه فکری عالمان شیعی بوده است بررسی نظریات سیاسی عالمان شیعی در رابطه با حکومت و دولت در اسلام ، پس از رحلت پیامبر اکرم (ص) و پس از غیبت امام دوازدهم از دید کلام شیعی ، به روش علمی و عینی ، ریشه ای در پژوهش از بعد تاریخی ارتباط با خلافت و امامت دارد . بر اساس اصل جهانشمول بودن اسلام ، اسلام خاتم ادیان است در نتیجه باید والاترین چهره زندگانی و بهترین نوع حکومت را برای بشر تبیین کرده باشد . که هم به امور دنیایی و هم به امور معنوی به طور مساوی نظر داشته تا بتواند در همه دورانها بقا داشته باشد . نظرات عالمان (حکما و فقیهان) شیعی در دورانهای مختلف دارای سیر تکاملی بوده است   . در این مقاله سعی شده است با بهره گیری از منابع کتابخانه ای و روش تحقیق تاریخی و شیوه تحلیل توصیفی - قیاسی ، با استفاده از تطور گرایی در علوم انسانی ، نسبت به نقش عالمان شیعی در تولید و ارائه نظریه های سیاسی در باب نظام حکومت در اسلام و چگونگی تحول در حکمرانی در آثار متقدمین و متأخرین ، بررسی اهداف و ساختار حکومت از منظر عالمان شیعه پرداخته شود . برخی از یافته ها حاکی از این مهم اند که بجهت دستیابی حکومت مطلوب و یا حداقلی در راستای هدف عالیه اسلام ، مجاهدتهای بسیاری توسط عالمان شیعی در اعصار مختلف صورت پذیرفته تا جامعه اسلامی و عموم  انسانها به بهترین وجه راه هدایت به سوی کمال را بپیماید.

یکی از مقوله های در خور توجه در بررسی زندگی عالمان شیعی، ارزیابی حیات اجتماعی و مواضع سیاسی آنها است. شیخ محمدباقر آیتی از عالمان پرآوازه ای است که حیات علمی و آثار قلمی اش در عرصه مطالعات فرهنگ تشیع تاثیر گذار بوده است. علاوه بر جنبه های علمی، آیت الله محمدباقر گازاری در رخدادهای سیاسی زمانه اش مواضع خاصی اتخاذ کرده که مقاله حاضر در صدد واکاوی آن است. دستاوردهای حاصل از این پژوهش بیانگر نقش تأثیرگذار شیخ محمدباقر در مسائل مختلف سیاسی از قبیل: موضع گیری او در قبال مشروطه و برخی از مسایل سیاسی منطقه، رفع اختلاف بین افراد خاندان حاکم محلی و رفع اختلاف بین طرفداران دو گروه سیاسی منطقه (حشمتی و شوکتی) است. بعضی از اقدامات و مواضع شیخ محمدباقر آیتی نظیر موضع گیری او در قبال مشروطه حتی منجر به تقابل وی با علما و دیگر معاصرانش نیز شده و او را در برابر حاکم منطقه قرار داده و به عزل او از تولیت اوقاف انجامیده است.