اخلاق محیط زیست

تداوم بحران های زیست برکره، انسان را به ضرورت بازنگری در شیوه برخورد خویش با محیط زیست در جریان توسعه یافتگی واقف نمود. در همین راستا،‌ فنون و روش های علوم محیط زیست گسترش یافت که متداول ترین آن، انجام ارزیابی آثار طرح های توسعه بر محیط زیست (EIA) بود. اما این فنون و بخصوص EIA، از یک سو رویکردی اصلاحی دارند نه پیشگیرانه و از سوی دیگر قادر به تجزیه و تحلیل جامع اقدامات متنوع انسان که اغلب دارای اثرات تجمعی، القایی و ترکیبی می باشد، نیستند. وجود چنین نواقصی توجه به ارزیابی راهبردی محیط زیست را که رویکردی با نگرش راهبردی (p.p.p) است. ضروری می سازد تا ارزیابی های زیست محیطی در سطوح مختلف خط مشی گذاری، برنامه ریزی و عملیاتی صورت گیرد. اما این رویکرد نیز به دلیل اینکه در مراحل "مفهومی و تدوین" یک الگو تصمیم گیری دخالت ندارد، نمی تواند نقش فعال خود را در توسعه پایدار به خوبی بازی کند.نتیجه گیری: بنابراین با توجه به اینکه الگوهای تصمیم گیری از نظام ارزشی پیروی می نماید، تلفیق نمودن اخلاق محیط زیست که شالوده نظام ارزشی می باشد با ارزیابی راهبردی محیط زیست، با رفع نواقص پیشین، می توان حفظ و ارتقا، محیط زیست را هدف قرار داده و چارچوبی نو و جدید برای حل بحران های زیست محیطی ارایه دهد. در این مقاله نگارندگان با ارایه نظریه "تلفیق اخلاق محیط زیست با رهیافت ارزیابی راهبردی محیط زیست"، فرایندی جدید را برای ارزیابی های زیست محیطی طرح های توسعه برای نیل به «توسعه پایدار» پیشنهاد می کنند.

زیست کره زمین فارغ از مرزبندی های سیاسی، دینی و زبانی نیازمند مراقبت ویژه ای است. این مراقبت در سایه رعایت اصول اخلاقیِ مشترکِ جهانی تحقق می پذیرد که می توان تحت عنوان اخلاق زمین (Earth Ethics) از آن یادکرد. شاید، اصرار بر ارائه تعریف مشترک جهانی پیرامون رابطه انسان با خدا، خودش و دیگران ضرورتی نداشته باشد، اما سلامت و حفظ زیست کره نیازمند تعریفی مشترک از رابطه انسان با طبیعت است. بحران محیط زیست که در قرن اخیر چهره خود را آشکارتر ساخته است، موجب شده است علاوه بر بازنگری نحوه تعامل انسان با طبیعت در استفاده از علم و تکنولوژی، یک بازنگری کلی در همه ادیان و نحله های فکری، دینی و اخلاقی در مورد جایگاه انسان در جهان و اخلاق زیست محیطی صورت گیرد. شاید، بتوان مقاله لین وایت را بزرگترین محرک در این بازنگری در جهان مسیحیت دانست؛ به گونه ای که از سال تألیف این مقاله (1967) تا کنون، به اشکال گوناگون در موافقت و مخالفت آن سخن رفته است که تحت عنوان اخلاق زیست محیطی (Environmental Ethics) که زیرشاخه ای از فلسفه است، از آن یادمی شود. در جهان اسلام نیز شاهد شکل گیری تألیفات و تحقیقات وسیع در این زمینه هستیم؛ از آن جمله، می توان از آثار سید حسین نصر، پرویز منظور، محقق داماد، خالد فضلان و جوادی آملی نام برد. در این مقاله بر آنیم تا ضمن بیان گزارشی از این تحقیقات، به این امر تصریح کنیم که بی آنکه لازم باشد برای حفظ محیط زیست به مکتب خاصی در غرب یا شرق روی آوریم، می توانیم به جهانی های مشترک در اخلاق زمین دست پیدا کنیم که از مکاتب و ادیان مختلف نشئت می گیرد. با شناخت و آموزش این اصول می توان هم زمان با حفظ محیط زیست، به توافقی جهانی در بخشی از اصول اخلاقی نیز نائل شد.

بحث «اخلاق محیط زیست»، از مباحثی است که در دوران ما توجه بسیاری از فیلسوفان را به خود جلب کرده است که در آن از شناخت طبیعت از سوی انسان و رابطه انسان با محیط زیست و احساس مسؤولیت نسبت به آن، سخن به میان می آید. در این مقاله به این سؤال پاسخ داده می شود که آیا طبیعت دارای ارزش ذاتی است یا ارزش آن غیری است؛ یعنی طبیعت از این جهت ارزش دارد که در خدمت مصالح و منافع انسان است و همچنین آیا طبیعت دارای ارزش واقعی مستقل از ذهن انسان است یا انسان است که برای آن ارزش قائل است و صرف نظر از ارزش گذاری انسان، فاقد ارزش است؟ صدرالمتألهین بر اساس مبانی فلسفی خود، به لحاظ این که جهان را مخلوق خدایی می داند که از اسمای حسنا و صفات علیا برخوردار است، به ویژه با عنایت به حکمت و عدالت الاهی، نظام هستی را نظام احسن می خواند و این نظام احسن صرف نظر از آنکه در خدمت انسان باشد، دارای ارزش ذاتی است. افزون بر آن، چون سراسر عالم مظاهر صفات و اسمای خدای متعال است، سزاوار است که آدمی به تمامی موجودات به عنوان مظاهر و تجلیات اسمای حسنای خدا محبت کند. زیرا جملگی آنها پرتوی از آثار قدرت حق و از انوار وجود مطلق او است و مقتضای محبت به آنها حاکی از ارزش ذاتی آنها است.

تکنولوژی مدرن انسان را با چالش های اخلاقی بی سابقه ای مواجه کرده است. از طرفی قرار گرفتن خود انسان به عنوان موضوع تکنولوژی و از طرف دیگر آثار گسترده و اجتناب ناپذیرِ رواج روزافزون تکنولوژی بر روی محیط زیست، تصمیم گیری درباره نحوه توسعه و به کارگیری تکنولوژی را به چالش هایی اخلاقی بدل کرده است. یوناس در مقاله «تکنولوژی و مسئولیت، تأملاتی بر مأموریت جدید اخلاق» با مروری بر تغییراتی که جایگاه انسان و شرایط او در نتیجه توسعه تکنولوژی مدرن داشته است می کوشد نشان دهد نظام های اخلاقی سنتی با خصوصیاتی که دارند نمی توانند پاسخگوی مسائل اخلاقی نوظهور باشند. در این مقاله سعی شده است بر مبنای مقاله یوناس، استدلال هایی که اخلاق سنتی را در پاسخگویی به مسائل ناشی از تکنولوژی مدرن ناتوان می داند صورت بندی و تحلیل شوند. از آنجا که اخلاق اسلامی نیز مشمول حکم یوناس درباره اخلاق های سنتی است، ما در این مقاله به طور خاص از منظر اخلاق اسلامی، ادعای یوناس درباره اخلاق های سنتی را محک می زنیم و ظرفیت این آموزه ها در پاسخگویی به پرسش های نوظهور و پیشگیری از وقوع بحران های معاصر را بررسی می کنیم.

بحران محیط زیست همه مناطق کره زمین را در برگرفته و رهایی از آن نیازمند مشارکت همه انسان ها در حفاظت از محیط زیست است؛ مشارکتی که بدون توافق بر سر هنجارهای جهان شمول در اخلاق محیط زیست ممکن نیست؛ اما با توجه به اختلاف نظر فرهنگ ها و مکاتب گوناگون در جهان بینی و مبانی اخلاق، این پرسش مطرح می شود که «چگونه می توان به چنین توافقی دست یافت؟» ادعای اصلی این پژوهش این است که برای رسیدن به چنین توافقی می توان از ایده «اجماع هم پوش» بهره گرفت. بر اساس این ایده، این هنجارها باید به گونه ای صورت بندی شوند که توجیه آنها وابسته به جنبه های اختصاصی هیچ یک از سنت های دینی، مکاتب جامع علمی، فلسفی و اخلاقی نباشد، و پیروان سنت ها و مکاتب گوناگونِ عقیدتی با تمسک به دلایل پذیرفته شده در سنت و مکتب خود، بتوانند بر سر آنها توافق کنند. بنابراین، می کوشیم نشان دهیم که چنین اجماعی بر سر «لزوم اخلاقی احترام به طبیعت» میان مسلمانان و هواداران نظریه «احترام به طبیعت»-که نظریه ای فرادینی و بنیادین در اخلاق محیط زیست است- ممکن خواهد بود.

تمرکز بر رفاه انسان و بی توجهی به سایر موجودات زنده در استفاده از منابع محدود طبیعی پیامدی جز بحران محیط زیست ندارد. از آنجا که هیچ تدبیری به اندازه اخلاق نمی تواند انسان را از درون به ترک رفتار ناشایست ملزم کند، برای رهایی از بحران محیط زیست نیز لازم است اخلاق محیط زیست را جدی بگیریم. اخلاق محیط زیست مجموعه ای از معیارهای فردی و اجتماعی را در اختیار می نهد که برای تنظیم رابطه شایسته میان انسان و محیط زیست ضروری است. متفکران قرن بیستم در قلمرو اخلاق محیط زیست انبوهی از نظریه های «انسان محور»، «زیست محور» و «بوم محور» تولید کرده اند که به نظر می رسد در میان آن ها نظریه های زیست محور، به خصوص نظریه «احترام به طبیعت»، از معقولیت قابل قبولی برخوردارند. در این پژوهش نخست می کوشیم این نظریه را صورت بند ی کنیم، سپس معقولیتِ آن را در بُعد نظری و عملی نشان دهیم و در پایان به اشکالاتی که به این نظریه وارد شده است، پاسخ دهیم.

هدف از این تحقیق، معرفی دیدگاه اسلامی مادر بودن زمین از نگاه پیامبر گرامی اسلام و معصومین علیهم السلام، شناسایی مؤلفه های ادب محیط زیست و تبیین اهداف آموزش محیط زیست بر اساس این دیدگاه بوده است. این تحقیق به شیوه ی کیفی و کمّی، با نمونه گیری هدفمند و تحلیل مضمون اسناد مرتبط از جامعه ی آماری شامل قرآن کریم، کتب روایی شامل کتاب شریف اصول کافی و مفاتیح الحیات و مقالات معتبر، انجام شد. تحلیل مضامین از طریق مطالعه ی عمیق و تجزیه و تحلیل، کدگذاری و تفسیر و استنباط همزمان داده ها و تحلیل و دسته بندی مؤلفه ها به شیوه ی قیاسی انجام گرفت. مصادیق آداب رفتار با مادر از دیدگاه اسلام استخراج شد و بر آن اساس، مصادیق آداب رفتار با محیط زیست استنباط و ذیل 7 مؤلفه دسته بندی شد. براساس نتایج بخش کیفی، پرسشنامه ای با مقیاس 5 گزینه ای لیکرت تهیه شد. روایی محتوایی این پرسشنامه توسط متخصصان و پایایی آن با استفاده از آلفای کرونباخ به میزان 908/0 تعیین گردید. میزان موافقت متخصصان حوزوی و دانشگاهی علوم و معارف اسلامی، علوم تربیتی و آموزش محیط زیست، با میزان تناسب مصادیق و مؤلفه های ادب محیط زیست، به وسیله ی این پرسشنامه، و بر اساس 30 مورد پاسخ سنجیده شد. براساس یافته ها، مؤلفه های ادب محیط زیست عبارت بودند از: احترام، احسان، سازگاری، حمایت، خیرخواهی، قدرشناسی و رضایت. در نهایت مدل ادب محیط زیست و اهداف آموزش محیط زیست از دیدگاه اسلامی مادر بودن زمین ترسیم و ارائه گردید. ضرورت توجه به اخلاق، منش و ادب محیط زیست در آموزش و پرورش رسمی کشور، در عین توجه ویژه به تفاوت های این سه مفهوم، و طراحی، اجرا و اعتباریابی الگوهای آموزشی با هدف گسترش آموزش اخلاق، منش و ادب محیط زیست مورد تاکید قرار گرفت.

دوگانه انگاری انسان/طبیعت دیدگاهی است که با تبیین خاصی از ارتباط میان انسان و طبیعت نقشی تعیین کننده و سرنوشت ساز در اخلاق زیست محیطی یافته است. در این دیدگاه، انسان به عنوان وجه برتر این تقسیم بندی حق هر گونه استفاده و رفتار با طبیعت را دارد. در نظر جنبش بوم شناسی ژرف نگر، به دلیل درهم تنیدگیِ انسان و طبیعت نمی توان این دو را مجزا از یکدیگر دانست. این نگرش به دلیل نقد تفکر دوگانه انسان/طبیعت دارای نکات مفید و سودمندی در باب اخلاق زیست محیطی است، که از آن جمله است: خیزش علیه روحیه سلطه گر و انسان محورِ فرهنگی و تمدنی در مغرب زمین؛ خودشکوفاییِ اصیلِ انسانی از طریق فرارفتن از خود؛ توجه به احیای حقوق ازدست رفته موجودات غیرانسانی. این جنبش، به رغم داشتنِ این نقاط قوت، ضعف هایی نیز دارد و ما معتقدیم با نگاهی دینی-الهیاتی و از طریق اصلاح و بازاندیشی آرای این جنبش می توان به رهیافتی درست در مورد ارتباط انسان/طبیعت دست یافت. این موارد از این قرارند: نداشتن یک فلسفه منسجم که نتیجه آن مبهم اندیشی و کلی گویی در خصوص مسائل محیط زیستی است؛ نبود برنامه ای جامع به منظور ایجاد بستری برای یک سلسله مراتب معین حیاتی؛ غفلت از مقام والای انسانی؛ عدم کارآمدی در کشورهای توسعه نیافته. هدف از این نوشتار نقد نظریه دوگانگی انسان/طبیعت در اخلاق زیست محیطی طبقِ هنجارهای بوم شناسی ژرف نگر و نیز اصلاح و تکمیل نقاط ضعف این جنبش با تکیه بر آموزه های الهیاتی در مسئله حاضر است.

علم به خودی خود دعوی اخلاقیات و یا حل و بررسی مسائل و مشکلات اجتماعی را ندارد. از این رو به شاخه ای بین رشته ای نیاز داریم تا ضمن آگاهی از مسائلی علمی، با پیچیدگی های علوم انسانی نیز آشنا باشد. اخلاق کاربردی و اخلاق حرفه ای چنین وظیفه ای دارند و در مورد مسائل مربوط به علوم زمین، دانش "اخلاق زمین" این نقش را ایفا می کند. اخلاق زمین (Geo-Ethics) یکی از شاخه های نوظهور اخلاق حرفه ای است. در اخلاق حرفه ای بر مسئولیت ها و اولویت های اخلاقی اعضاء و صاحبان حرفه تاکید می شود. همچنین نحوه مواجهه با مسائل دشواری نظیر دوراهی های پیچیده ی اخلاقی در آن شاخه تبیین و تشریح میگردد. اخلاق زمین، فصل مشترکی است میان فلسفه، علوم زمین، اقتصاد و جامعه شناسی. در پژوهش حاضر تلاش شده است تا مفاهیم پایه ای اخلاق زمین معرفی گردد و ریشه ها و تاریخچه آن مورد بررسی قرار گیرد. همچنین انجمن های بین المللی اخلاق حرفه ای به عنوان مراجعی جهانی معرفی گردیده است. از جمله مسائل اساسی اخلاق زمین می توان به ارتباط آن با جامعه و مسئولیت های اجتماعی، موضوع تغییر اقلیم و اکوسیستم حیات، بیان دوراهی های اخلاقی و مباحث مرتبط با پژوهش اشاره نمود. همچنین ارتقاء سطح اخلاقی محققین جوان و تشویق آن ها به تفکر انتقادی در خصوص مدیریت منابع زمین و تلاش برای یافتن راه حل های اجتماعی-اقتصادی در چارچوب اصول پایداری، برای نسل های آینده، از جمله مباحث کلیدی در اخلاق زمین می باشند.

امروزه یکی از دلایل اصلی توجه جهانی به پایداری توسعه و تخریب بی رویه محیط زیست و منابع طبیعی در پرتو آموزه های نظام سرمایه داری مبتنی بر حداکثرسازی سود است. از آنجا که اعتماد بشر به قدرت فناوری و دانش خود متزلزل شده است، در رفتار با طبیعت محتاط تر شده و در تکاپوی تدوین اخلاق محیط زیستی بر آمده است. در حالی که متون اسلامی غنی از دستورها و قواعد مواجهه صحیح و دور از هرگونه افراط و تفریط با محیط زیست است، غفلت محققان اسلامی سبب شده است که غربی ها که خود عامل اصلی تخریب محیط زیست هستند، داعیه دار تدوین و معرفی اخلاق محیط زیست شوند و حتی در آثار خود، دین را به عنوان محرک و مشوق انسان (به منزله خلیفه خدا روی زمین) در تخریب طبیعت معرفی کنند. از سوی دیگر، در داخل کشور بخشی از مسئولان امور توسعه ای کشور دغدغه جدی عملی برای صیانت از محیط زیست ندارند و این مسئله سبب از دست رفتن منابع طبیعی شده است. این مقاله درصدد معرفی و تبیین دیدگاه مترقی ولایت فقیه درباره محیط زیست و منابع طبیعی با استفاده از روش تئوری داده بنیاد است تا در حد امکان نظریه ای همه جانبه برای حوزه محیط زیست ارائه کند.

بحران محیط زیست و به دنبال آن افزایش دغدغه های زیست محیطی موجب شکل گیری نظریه های تازه در حوزه اخلاق زیست محیطی شد که هدف آن لحاظ کردن حقوق ناانسان در ملاحظات اخلاقی بود. یکی از این نظریه ها اکوفمنیسم بود که همزمان دغدغه های جنسیتی و زیست محیطی را لحاظ می کرد و میان زن و زمین و رفع سلطه بر این دو ارتباطی معنادار می دید. در هر سه تعامل تجربی، مفهومی و معرفت شناسانه در این رویکرد زنان نسبت به مردان به طبیعت نزدیک ترند، ازاین رو هم نسبت به تخریب محیط زیست حساس ترند و هم از تخریب محیط زیست بیشتر آسیب می بینند. فروغ فرخزاد به عنوان یک زن در شعر «دلم برای باغچه می سوزد» حساسیت بیشتر زنان را در مقایسه با مردان نسبت به مرگ باغچه روایت کرده است. در این پژوهش که با روش توصیفی تحلیلی به خوانش اکوفمنیستی این سروده می پردازد، نوعی نسبت میان عوامل و دلایل بی توجهی و بی عملی شخصیت های این روایت نسبت به مرگ باغچه با عوامل و دلایل بی توجهی نسبت به بحران محیط زیست در سطح کلان ملت ها و دولت ها یافته و تبیین شده است. نتایج به دست آمده حاکی است عوامل اصلی بی توجهی گفتمان مردانه انسان محوری، نگرش درون نسلی، منافع اقتصادی، مسابقه تسلیحاتی و جنگ و یأس فلسفی است. همین طور در گفتمان زنانه باوجود حساسیت آنها نسبت به تخریب طبیعت، باورهای خرافی و به دنبال آن راه حل های نادرست، پرداختن به زیست مصنوعی و فاصله گرفتن از طبیعت می تواند مانع کنشگری آنها در این زمینه باشد. درعین حال لحاظ کردن اخلاق مراقبتی زنانه در ارتباط با طبیعت می تواند زنان را در  پیشگیری و نیز جلوگیری از تخریب بیشتر محیط زیست پیشتاز و مؤثر سازد.