صورت بندی گفتمانی

تناسب قوام مشروعیت با دوام قدرت ، مفروضه بنیادین بقای دولت های مدرن است و فرمانروایان دنیای امروز بیش از هر زمانی نیازمند اعتماد و اقبال فرمانبرانند . اهمیت این ملازمت در جمهوری اسلامی کمتر از سایر رژیم ها نیست چرا که هنوز نقطه ثقل تغییر آن از درون به بیرون انتقال نیافته است . بنابراین مقاله حاضر در زمینه ای راهبردی و به شیوه ای گفتمانی بر آن است تا راوی فرآیند مشروعیت یابی در نظام جمهوری اسلامی باشد .

هدف: هدف پژوهش حاضر، بررسی نحوه صورت بندی گفتمانیِ خرده گفتمان های موجود در گفتمان علمای شیعه و واکاوی چگونگی ظهور این خرده گفتمان ها و مداقه تاریخی- گفتمانی در اندیشه ورزی این خرده گفتمان ها در باب مشروطیت است. روش/رویکرد پژوهش: این مقاله، بااستفاده از روش گفتمانی «تضادمحور» میشل پشو و اتخاذ رویکردی تاریخی– تحلیلی به بررسی صورت بندی گفتمانی علمای شیعه در انقلاب مشروطه پرداخته است. یافته ها و نتایج پژوهش: انقلاب مشروطه یکی از نقاط عطف تاریخی و بی نظیر در تاریخ ایران معاصر محسوب می شود. در این برهه، اندیشه ها، نظرها، و گفتمان های مختلفی از بطن جامعه سربرآوردند. بر این اساس، خرده گفتمان های موجود در گفتمان عام روحانیت شیعی، به مؤلفه ها و عناصر اصلی مدرنیته بی توجه بودند و بیشتر باتوجه به کنش گفتمان های رقیب (اعم از نظری و عملی) و در تضاد با یکدیگر بودند که به تولید متون و مفاهیم در باب مشروطه پرداخته و نسبت خویش را با مشروطیت تعیین کردند. این امر باعث شد که این گفتمان ها از درک واقعی مدرنیته عاجز باشند و در نسبت خود با آموزه های مشروطیت ناسازواری های زیادی داشته باشند. گو اینکه همین ناسازواری در ماهیت انقلاب مشروطیت در ایران باعث ابهام و بعدها شکست این جنبش گشت.

خطبه 216 نهج البلاغه سهم قابل توجهی در تبیین رابطه حکومت و مردم در اندیشه ی سیاسی علی(ع) دارد. این پژوهش با رویکرد توصیفی و بهره گیری از روش تحلیل گفتمان، به صورت بندی گفتمانی این خطبه در شش مرحله ی معنایابی، معناکاوی، مفهوم یابی، مقوله یابی، محوریابی و گفتمان یابی پرداخته است. حاصل این صورت بندی، شناسایی الگوی ""هرم گفتمانی نقد حاکمیت"" در فضای گفتمانی حق است. شرایط و نتایج تحقق و عدم تحقق این گفتمان در جامعه نیز، از دستاوردهای دیگر آن است.

هدف این مقاله آن است که با اتکا به نظریات گفتمانی فوکو و استفاده از ظرفیت های دیرینه شناسانه و برخی از امکانات تبارشناسانه وی و نیز با اتخاذ سطح تحلیل گفتمانی در فهم سنت و تجدد و نسبت میان آن ها، به مفهوم سازی و دوره بندی گفتمانی دفتر تحکیم وحدت از آغاز شکل گیری تاکنون بپردازد و افزون بر مشخص نمودن ویژگی های گفتمانی هر دوره از حیث نسبت با گفتمان سنتی و تجددی، نشان دهد که در هر دوره چه نوع صورت بندی گفتمانی در دفتر تحکیم صورت گرفته و این صورت بندی ها تا کدامین آستانه پیش رفته اند. در این مسیر، روش دیرینه شناسانه فوکویی و استراتژی های روش شناختی وی مبنای کار قرار گرفت و پس از تعیین گزاره ها (کنش های کلامی و غیرکلامی مؤثر) به عنوان جامعه آماری، نمونه گیری هدفمند تا آنجا ادامه یافت که به اشباع رسید و داده های برآمده از نمونه های جدید، چیزی بر اطلاعات پیشین ما نیفزود. با توجه به چنین مبنای نظری و روشی ، مشخص شد که پنج دوره «تطور از گفتمان روشنفکری دینی به گفتمان اسلام ناب»، «بازتولید گفتمان اسلام ناب»، «تطور از گفتمان اسلام ناب به سمت گفتمان روشنفکری دینی»، «تطور از گفتمان روشنفکری دینی به گفتمان تجددی و تشدید نقاط تفرق گفتمانی» و «صورت بندی و تعمیق دو گفتمان متعارض (گفتمان مدرن و اسلام ناب) در دو تحکیم وحدت مجزا» را می توان از هم جدا نمود.

غریزه جنسی را می توان پیشران و نقطه عزیمت فرایند معناسازی در اجتماع انسانی قلمداد کرد؛ ازهمین رو معناسازی، تعامل و بازتولید امر جنسی در ارتباط با سایر ابعاد و ساختارهای نظام اجتماعی (فرهنگ، مذهب، اقتصاد، سیاست، حقوق، آموزش، رسانه و...) ازیک سو می تواند به نظم اجتماعی و ازسوی دیگر به آشفتگی و اضطراب اجتماعی منتهی شود. همین موضوع باعث شده است تا رویکردها و گفتمان های متفاوتی حول آن شکل گیرند؛ گفتمان هایی که تغییرات فرهنگ جنسی را در لایه ها و محورهای گفتمانی خود تحلیل می کنند و در تعامل و مواجهه با تغییرات آن، راهبردهایی متناسب با گفتمان خود پیشنهاد می دهند. در نوشتار حاضر تلاش شده است با استفاده از روش عملیاتی تحلیل گفتمان (پدام)، بیانات مقام معظم رهبری به عنوان یک متفکر اجتماعی درباره تغییرات فرهنگ جنسی جامعه ایران، صورت بندی گفتمانی شود، زیرا هر گفتمان تغییرات فرهنگ جنسی را ناظر به تأثیر عوامل، اهداف و راهبردهای مشخصی تحلیل می کند. در این پژوهش، چهار محور گفتمانی ناظر به مؤلفه های معنایی و علل و عوامل تغییرات فرهنگ جنسی جامعه ایران کشف و صورت بندی شده است. بر این اساس پویایی فرهنگ جنسی، خلأ نظری و سیاستی، تهاجم فرهنگی جنسی و مقابله با تهاجم جنسی به منظور سامان مندی فرهنگ جنسی از محورهای گفتمانی مقام معظم رهبری است.

پیدایش و صورت بندی نظریِ روایتِ گفتمانیِ «تمدن ایرانی» به مثابه لحظاتِ آغازین تولد و پیدایش روایت گفتمانی (درجهٔ صفر) ناظر به هسته های سامان بخش نظامِ دانش-قدرت است که منجر به شکل گیری بنیادهایِ نظریِ «تمدنِ ایرانی» شده است. با شناسایی و تحلیل درجهٔ صفر این روایت گفتمانی، لحظات آغازین و یکدستِ این روایت (لحظاتی که فاقد تمایز و تفکیک هستند) آشکار می شوند. این تحلیل، مشابه رویکردی است که فوکو در تاریخ جنون به کار می گیرد. در پیِ این فرایند، نظم گفتمانی جدیدی شکل می گیرد که نتیجهٔ مستقیم انباشت و تراکم گزاره ها پیرامون این روایت گفتمانی است. مراد از این انباشت و تراکم، به طور مشخص انباشت گزاره های نژادگرایانه [آریایی]، عرب ستیزانه و باستان گرایانه است؛ گزاره هایی که حسرتِ بازگشت به شکوه و عظمتِ ازدست رفتهٔ ایران باستان را به مثابه دال های مرکزی روایت گفتمانی «تمدن ایرانی» برجسته می سازند. این انباشت و تراکم، بنیان های نظری و تئوریک «تمدن ایرانی» را شکل داده و در چارچوبی دیرینه شناسانه، به صورت «روایتِ گفتمانیِ تمدنِ ایرانی» تکوین یافته است. انباشت این گزاره ها حول محور روایت گفتمانی تمدن ایرانی، نظمِ گفتمانی جدید پدید آورد که تا پیش از آن در درجهٔ صفرِ این روایت وجود نداشت. این نظم گفتمانی با صورت بندی دوگانه ای از آریایی [ایرانی] و سامی [عربی] به مثابه بنیان نظری تمدن ایرانی، زمینه را برای شکل گیری روایت گفتمانی تمدن ایرانی فراهم کرد. در این چارچوب گفتمانی، «موفقیت در تمدن سازی» به جوامع آریایی نسبت داده شد، درحالی که «انحطاط تمدنی» به اختلاط یا آمیزش نژاد آریایی با نژادهای دیگر، به ویژه سامی، منتسب گردید. منازعات هویتی پیرامون دوگانهٔ آریایی سامی، زمینهٔ شکل گیری این صورت بندی گفتمانی را فراهم آورد. در نهایت، به واسطهٔ انباشت و تراکم گزاره ها حول این دوگانه، روایت گفتمانی تمدن ایرانی در تاریخ نگاری معاصر ایران به گفتمانی هژمونیک بدل شد و به طور مداوم بازتولید و تداوم یافت.