انتحال

سرقت ادبی موضوعی است که از گذشته تا امروز دامنگیر شاعران و نویسندگان بوده و در بین کسانی که توانایی آفرینش اثری درخور و شایسته نداشته اند، رواج داشته است؛ حتی شاعران بزرگ و نام آور نیز گاه مرتکب سرقت ادبی شده اند. در این جستار ضمن نشان دادن شواهد و نمونه ها، سرقت های ادبی عبدالواسع جبلی، شاعر نامی قرن ششم از دیوان سنایی غزنوی، شاعر بزرگ هم دوره او، واکاوی شده است. در این بررسی به این نتیجه رسیده ایم که تمام انواع سرقات و به خصوص""انتحال"" و ""اغاره"" را در دیوان عبدالواسع جبلی می توان دید. وی قطعاتی از شعر سنایی را در بیشتر قالب های ادبی و بخصوص قالب قصیده و غزل، سرقت کرده است.

شهریارنامه ، از حماسه های شاخص فارسی است که با وجود 138 سال تحقیقات، هنوز در موردش ابهامات بنیادین پابرجاست. از انتساب غلط به یک تا چند شاعر مشهور، از حدس سده ششم تا انتهای صفویه و از فرضیه دو بخش ادامه دار تا دو تحریر کوتاه و بزرگ که تحریر بلند، متن را اول توسّع بخشیده است، جملگی نظریات متفاوت پژوهشگران بوده اند که در این جستار نقد شده اند. این جستار، برای نخستین بار، اصل چهار نسخه شهریارنامه را به طور کامل بررسی کرده، کوشیده است، به یک قرن ابهام ناشی از عدم وجود مستندات خاتمه دهد. بنا بر دو دسته شواهد برون متنی- درون متنی، روشن شد، سراینده اصلی شهریارنامه ، شاعری به نام فرخی در سده های نه- ده، یا قبل از آن، در دربار امیری به نام محمود بوده، وقایعی که هنوز روشن نیست، باعث شده، بعد از مرگ فرّخی، اثرش به دست شاعر دیگری برسد که نامش احتمالاً مختاری بوده است. مختاری با کاهش حجم منظومه و تکرار عینی بخشی از ابیات، بخش بیشتری از ابیات را با تغییراتی مختصر یا شدید در سطوح واژگانی، نحوی یا تصویری بازسرایی کرده، ضمن تلخیص متن، اثر فرّخی را عملاً سرقت کرده، به عنوان اثری جدید به خود بازبسته و به فرزند امیر پیشین، به نام مسعود، اهدا کرده است.

لقد ذهب الدکتور شوقی ضیف فی بعض آثاره، إلی أنّ نهج البلاغه من عمل الشّریف الرّضیّ و صنعه، لا من وضع الإمام علیّ (علیه السّلام) و هو یعتمد فی هذه العقیده المتذبذبه علی أدلّه من داخل نهج البلاغه و من خارجه لإثبات مدّعاه، بل شبهاته. النّکته الهامّه الّتی یستنتجها المؤلّف و یصرّح بها تصریحاً، هی أنّ أکثر خطب نهج البلاغه موضوع و محمول علی الإمام (علیه السّلام) ولهذا فإنه لایری الإعتماد علی هذا الکتاب أمراً صحیحاً بل یعتقد بالرّجوع إلی المصادر الأولی. إنّ الکاتب لهذا المقال حاولَ أن یدخل فی صمیم آراء شوقی ضیف و صلبها، لِیرسمَ تصویراً واضحاً من حقیقته نهج البلاغه و آراء الدّکتور شوقی. الطریق الذی سَلَکه ضیف فی ضوء المنهج الدیکارتیّ المعروف، یمتاز بالشّک و التّناقض و الحیره و التّشاؤم و سوءالظّنّ والخصومه والعصبیّه بلا حجج معتمده.

ادبیات عرب در شبه جزیره ایبری دردوره حضورمسلمانان درآندلس، میراث ماندگار تمدن اسلامی و زبان گویا وپیکره زنده و وجود کتبی فرهنگ اسلامی درجهان است وحجم قابل توجه وبخشی اساسی ازاین ادبیات مختص به مفهوم اهل بیت است و نقش ماندگار کالبدی دراثاراسلامی دراندلس دارد،جایگاه تشیع درادبیات عرب بیشتربا همین ادبیات اهل بیت درمتون اسلامی و آثار دانشمندان آندلس مشخص شده است واز مهمترین موضوعات شیعه شناسی است.لفظ و مفهوم اهل بیت حقیقتی اسلامی است که پیش از پیدایش فرق ومذاهب درشماراصطلاحات سیاسی اجتماعی وفرهنگی وتاریخی قرارگرفته است ،به این مقام اهل بیت در روند حوادث ازصدر اسلام ازعهد پیامبر چند محقق مورخ زمان شناس ازپانصد سال پیش به این سو از پایان قرون وسطی و آغاز دوره مدرن تا کنون توجه کرده اند. پنج قرن است که کایتانی از ایتالیا مفهوم اهل بیت و حق آن ها را اورده است وحوادث صدر اسلام رابا نسبت حقوق قدرت های سیاسی صدر اسلام با اهل بیت محاسبه و تبیین کرده است،درعصرحاضرده ها محقق خاورشناس ازجمله اشپولر المانی درجهان اسلام به محاسبه نسبت قدرت های سیاسی اجتماعی صدراسلام با حقوق از دست رفته اهل بیت پرداخته است وجمع وتفریق های قدرت در صدر اسلام زا به حذف ومنها کردن قدرت اهل بیت ازجامعه سیاسی صدراسلام بوسیله امویان ربط داده است.مسئله پژوهش این است که ،امویان بدون هیچ و از هیچ جریان اهل بیت را از شرق وغرب جهان اسلام بویژه ازاندلس ،حذف نکردند، آن ها ازچیزی که وجود داشت وظهور پیدا کرده بود و سرمایه جدید وهویت نوین جوامع اسلامی شده بود ،شروع کردند آن ها با انتحال اسلام واضافه کردن خود به اسلام،اهل بیت را ازصحنه قدرت سیاسی در صدر اسلام حذف کردند .امویان فرامین لعن حضرت علی ع را که با تبلیغات دولت اموی ازشرق در دمشق آغاز شده بود را درغرب جهان اسلام با تبلیغات گسترده تر تثبیت کردند و استقرار و اسکان جمعیت مهاجر به آندلس با کنترل ونظارت امویان و براساس حذف اهل بیت از صحنه قدرت در آندلس انجام گرفت ، این از مسلمات جغرافیای تاریخی آندلس است که اعراب اموی حاکم وقبایل مهاجروابسته به آن ها درجاهای خوب وثروت خیز آندلس اسکان یافتندواعراب مخالف ومتمایل به اهل بیت از این نقاط رانده شدند ودرشهرهای بزرگ سرکوب وحذف شدند.شاخص ترین انتحال امویان که با معاویه شروع شد،اعلام خلافت بوسیله امویان است که به اتفاق اکثریت مورخان نوعی اتنحال تلقی شده است.با وجود همه محاسبات امویان وقدرتمندان پس ازان ها در حوزه غرب اسلامی بویژه درآندلس برای حذف اهلبیت،ازجمله با اقداماتی تبلیغاتی، مذهب مالک را به طور انحصاری درحوزه غرب اسلامی بویژه درآندلس انتشاردادندو مذهب اهل بیت را کنارزدند،اما وجودعلمی اهل بیت درادبیات ومتون وآثار دانشمندان آندلس باقی ماند واهل بیت درآثار دانشمندان خودواقعیتی ازادبیات عرب وبخشی ازمیراث ماندگاراسلامی شد ،پژوهش حاضر نما یه ای ازوجود اهل بیت درروند تحولات سیاسی اجتماعی جوامع براساس کتاب اهل بیت در متون اسلامی وآثاردانشمندان آندلس است.کتاب اهل بیت درمتون اسلامی آندلس بخشی ازتحقیقات مولف درجامعه اندلسی ومعارف فرهنگی وتمدنی آن ازسال 1378به این سواست که بخشی ازآن درکتاب تاریخ تشیع دراسپانیاومغرب وافریقیه آمده است.رفتارامویان اندلس تحقق تاریخی مضامین اعتقادی برخی اسناد فرهنگی صدر اسلام است که تاکید می کند که حذف اهل بیت به خاطرکینه های بدری وحنینی ازعلی ع است که تبلیغات وسیاست حاکم بردمشق وقرطبه بود،زیرا فقط رفتارسیاسی اجتماعی وعدالت سیاسی اودرصدر اسلام باعث شناسایی اسلام انتحالی امویان شد.این عدالت سیاسی درمجموعه معارف سیاسی اسلام چون قانون زنده ای درامده است که با تحلیل و نقد و جرح ،روشنگر چهره های متمایزجریان های اسلامی پس ازپیامبرص همراه بوده است.نمادوعصاره وجود کتبی اهل بیت درآثار دانشمندان آندلس کتاب دررالسمط است ، تصنیف برترکلاسیک درمورد اهل بیت اثردانشمند آندلسی ابن ابا راست اونظریه پرداز علت اصلی سقوط آندلس بودکه حذف اهل بیت ازصحنه قدرت است.

در این مقاله با دسته بندی شیوه های ارجاع دهی ملاصدرا، شواهدی از مشابهت عبارات وی با آثار دیگران آورده شده است که باعث مطرح شدن اتهام انتحال (سرقت علمی) به وی شده است. در این پژوهش کوشش شده است تا علل وقوع این اتفاق در آثار وی تبیین گردد. بدین منظور با روش تحلیلی تاریخی، هفده تبیین مختلف در مورد علت اقتباس ملاصدرا از عبارات دیگران مطرح شده و مورد ارزیابی قرار گرفته اند و نشان داده شده است که برخی از این تبیین ها پذیرفتنی نیستند. در ادامه، تبیین های قابل پذیرش به دو دسته تبیین های خاص و عام تقسیم شده اند. تبیین های خاص عبارت اند از: تلاش برای تألیف کتابی جامع؛ انتقال نظریات اهل سنت به کتاب های شیعیان؛ استفاده از مطالب دیگران جهت تبرک؛ تضمین و اقتباس عبارات مشهور. همچنین تبیین های عام عبارت اند از: رایج بودن نقل بدون مأخذ در متون فلسفی؛ نگاه ابزاری به حکمت نظری؛ اقتضای حفظ جنبه تعلیمی در بیان مباحث؛ تأیید نظرات خود از طریق ذکر سخنان دیگران؛ پرهیز از عبارت پردازی مجدد. بر این اساس، لزوماً تمامی عبارات موجود در آثار ملاصدرا به قلم خود وی نیستند و محققان باید در انتساب آن ها، با دقت بیشتری اظهارنظر نمایند.

در این مقاله نشان داده خواهد شد که کتاب کتاب آرایی نسخه های هنری دوره قاجار: با استنباد به نسخ خطی کتابخانه ملی ایران، تألیف دکتر حبیب اله  ْ عظیمی کتابی است در بخش مبانی نظری و علمی خود آشفته، و در بخش معرفی نسخه ها مغلوط و مشحون از خطاهای ریز و درشت. کثرت این خطاها نشان می دهد در شایستگی نویسنده برای انجام این پژوهش تردیدهای جدی وجود دارد و نتیجه نهایی پژوهش (؟) او در بخشهای مختلف مشتمل است بر ایرادات و اشکالاتی همچون: ذکر سخنان متناقض و متضاد در بخش مبانی نظری و علمی، عدم توجه به پیشینبه پژوهش، استفاده از منابع دست چندم، خطا در انتخاب و تاریخ گذاری نسخه ها، عدم تشخیص نسخه های مجعول و استنباد به آنها، ادعاهای ناسازگار با موازین علمی، داوری درباره نسخه ها بدون رؤیت اصل یا حتی عکس آنها، انتحال از دیگران و عدم ذکر منبع، قضاوتهای ذوقی و بدون مبنا، لفاظی و عبارت پردازی به جای به کارگیری زبان علمی، ویرایش نادرست، اختصاص دادن بخش عمده کتاب به مباحث نامرتبط، و کیفیت پایین و نامناسب تصاویر. متأسفانه سایر آثار نویسنده هم از این اشکالات و ایرادات بر کنار نیست و بیشتر این آشفتگیها در مورد آنها هم صادق است که تنها برای نمونه به مواردی از آنها هم اشاره شده است. 

پایبندی به اصول سخنوری و متعهد بودن به قوانین اخلاقی در ادب فارسی همواره حائز اهمیت فراوان بوده است به طوری که در اغلب کتب بلاغی و ادبی، مبحثی با عنوان سرقات به چشم می خورد. کپی رایت یا قانون حقوق مؤلف در دنیای امروز به نوعی یادآور نقادی موشکافانه بزرگان ادب در باب سرقات ادبی است. انوری که از بزرگان شعر و ادب فارسی است و در بیشتر قوالب شعری طبع آزمایی کرده است،توجه شاعران بسیاری را به خود جلب کرده است.بزرگانی چون عطّار ، مولوی ، سعدی ، خاقانی و ... بارها به استقبال اشعار او رفته و ابیاتی را نیز تضمین کرده اند. شاعرانی که پس از وی به شاعری پرداخته اند خود را از او بی نیاز ندیده اند و با در دست داشتن دیوان اشعارش به تقلید از او پرداخته و گاه نتوانسته اند خود را از زیر سایه او خارج کنند، تاجایی که گاه به طرق نامطلوبی از اشعار او بهره برده اند. در این جستار ابیات و اشعاری را از انوری در دیوان بعضی شاعران یافته ایم که شائبه سرقت آن ها به صورت انتحال ، اغاره و سلخ بسیار محکم و مستدل وجود دارد . در این مقاله علاوه بر نشان دادن این گونه سرقات ، به طور خاص انتحال شعری از انوری که در دیوان رهی معیّری شاعر معاصر به چشم می خورد معرفی شده است . همچنین ابیاتی که سیف فرغانی از انوری سرقت کرده در این مقاله مورد بررسی دقیق قرار گرفته است.

این مقاله منابع قطب الدین شیرازی در نگارش کتاب دره التاج را مورد بررسی قرار داده است. قطب الدین شیرازی در این اثر مفصل که به زبان فارسی نگارش یافته است، از آثار افراد مختلفی نظیر فارابی، ابن سینا، غزالی، فخررازی، سهروردی، شهرزوری، زمخشری، یعقوب قرطبی، عبدالملک شیرازی، صفی الدین ارموی، سراج الدین ارموی، سعید الدین فرغانی، ابن کمونه، جرجانی و ... استفاده کرده است. بر این اساس نشان داده شده است که کتاب دره التاج از ترجمه و ادغام چندین منبع مختلف پدید آمده است. به نحوی که بجز بخش هایی در منطق که هنوز منبع آنها مشخص نشده است، تمامی بخش های فلسفی آن برگرفته از آثار دیگران است. این تحقیق در بررسی اصالت این اثر و تعیین آراء خاص قطب الدین شیرازی حائز اهمیت است. در پایان مقاله، بخش های مختلف این کتاب با کتاب الکاشف ابن کمونه مورد مقایسه قرار گرفته است. 

سام پدر زال و نیای رستم یکی از معروف ترین پهلوانان متون حماسی ایران است. به علّت استقلال شخصیت سام از سیمای اساطیری گرشاسپ و نیز این که سام به تدریج نیای رستم تلقی شده است، از گذشته های دور، سام یکی از محبوب ترین پهلوانان ادب پهلوانی ایران به شمار می رفت آن چنان که داستان های متعدّدی درباره پهلوانی های او به دست ما رسیده است. سام نامه (بزرگ) یکی از معروف ترین منظومه های پهلوانی در گزارش کرده های سام نریمان و دلاوری های او در راه رسیدن به محبوب خود پری دخت است. گذشته از این منظومه، روایت منظوم دیگری نیز از پهلوانی های سام در سرزمین های مغرب و مازندران به دست ما رسیده که کمتر شناخته شده است. این منظومه، از گوینده ای ناشناس، ظاهرا برخلاف سام نامه (بزرگ) متأثّر از روایات شفاهی نیست بلکه، با توجّه به قرائن متن، روایات آن، ریشه در داستان های قدیم دارد. در این مقاله، نخست به معرّفی این منظومه که از آن با نام سام نامه کوچک یاد می کنیم می پردازیم؛ سپس حدود احتمالیِ زمان سرایش آن را تعیین و به برخی نکته های محتوایی آن اشاره می کنیم.

  سلسله مقالاتی که زیر عنوان «اِشارات و تَنبیهات» منتشر می شود مجالی است برای طرح و تحریر جستارهای گونه گونِ انتقادی و کتابگزارانه و تُراث پژوهانه که هر یک از آن جستارها نوشتاری است کوتاه و مستقل در باب موضوعی مشخّص و ممتاز. بخش پنجم از این مقالات مشتمل است بر سه نوشته در باب اهمّیّت و ضرورت و کارکردهای مختلف «نقد علمی». در مقاله «محقّقان و محقّق نمایان» به تفاوت روش و حاصل کار دو دسته متمایز از پژوهشگران اشاره شده است و بر ضرورت تمایز نهادن میان محقّقان واقعی و کسانی که تنها نام «محقّق» را بر خویش دارند تأکید گردیده است. نوشتار «شرافت ادبی و سرقت بی ادبانه» در خصوص مسأله لزوم حفظ حقوق معنوی محقّقان و مبارزه با انتحال نِکاتی را بازمی نماید. در نوشته «اقتراح برای انتقاد» نیز نمونه ای از انتقادپذیری و توجّه جدّی به نقد علمی معرّفی شده است.

در لابه لای اﺷﻌﺎر ﺟﺎهلی، عبارت هایی بیش و کم مشابه برخی از آیات ﻗﺮآن دیده می شود. برخی از این اشعار در قالب منقولات و روایاتی در منابع حدیثی آمده و سبب شده است ﻋﺪه ای مانند دکتر سها آنها را ﯾﮑﯽ از ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻗﺮآن ﺗﻠﻘﯽ و با طرح شبهاتی خاص، به وحیانی بودن قرآن کریم خدشه وارد کنند. هدف پژوهش حاضر تحلیل سندی و دلالی این منقولات و روایات و پاسخ-گویی به این ادعاست. نتیجه تحقیق آن که در اسناد روایات و منقولات مورد استناد سها، حداقل یک راوی متهم به جعل حدیث حضور دارد و از این رو منقولات پیش گفته از حیث اعتبار ساقط اند و در زمره روایات ضعیف و موضوع شمرده می شوند. همچنین بازه زمانی وضع این منقولات و روایات را می توان نیمه دوم قرن دوم تا نیمه دوم قرن سوم تخمین زد. با توجه به دلالت متنی روایات که در آنها خبر از مبعوث شدن پیامبر اکرم(ص) مطرح شده و نیز وضع سیاسی-اجتماعی این عصر (باز شدن باب ترجمه آثار یونانی و ظهور فرقه های گوناگونی از قبیل زنادقه) می توان انگیزه وضع آنها را یاری دین و تقویت معتقدات اسلامی در برابر هجمه های اعتقادی مخالفان و منکران تصور کرد.

تور پسر جهانگیر، معروف به تبردار، یکی از پهلوانان متون پهلوانی عامیانه ایران است. از آن جا که داستان های جهانگیر پدر تور قدمت چندانی ندارد، روایت های مربوط به فرزندش تور هم متأخّر و محصول ذهن داستان گزاران و نقّالان چند سده گذشته است. اگرچه سرگذشت تور بن جهانگیر در متون منظوم پهلوانی با تفصیل آمده امّا در طومارهای نقّالی داستان های او مختصر است و اغلب در جنگ های هفت لشکر از او یاد می شود. با این حال در برخی متون، سلسله روایات تور تا دوره جنگ های کین خواهی بهمن و آذربرزین نیز ادامه می یابد. درباره آغاز پیدایش تور بن جهانگیر تا پهلوانی های او، منظومه مستقلی باقی مانده که تا به امروز از دید پژوهشگران پنهان مانده است. در این مقاله نخست به بررسی روایات تور بن جهانگیر در متون پهلوانی ایران می پردازیم، سپس «داستان تور بن جهانگیر» را معرّفی و برخی ویژگی های آن بررسی می کنیم.