سوره مبارکه کهف به دلیل محتوای خاص همواره مورد توجه محققان بوده است. یکی از روش های تحلیل ساختار و محتوای این سوره، دانش روایت شناسی است. با بهره گیری از این دانش، ساختار تمامی روایت های سوره به صورت جداگانه مورد بررسی قرار گرفت و عنصر مشترک تمامی مراحل روایت ها (دانایی) استخراج شد. قابل توجه اینکه در همگی روایت های این سوره و در مراحل چهارگانه هر روایت (مقدمه چینی، شروع بحران، اوج بحران، خروج از بحران) مولفه دانایی حداقل یک و حداکثر چهار بار تکرار شده است؛ یعنی روایتی در این سوره نیست که در آن پیرامون نقش و ارزش دانایی سخنی گفته نباشد. در برخی روایت ها آگاهی عامل ایجاد بحران و در برخی دانایی عامل خروج از بحران است. توجه به مولفه دانایی در تمامی روایت ها نشانگر این است دانایی می تواند هم خود عامل بحران و هم فروکاهنده بحران باشد. تبیین روایت شناختی از روایت های سوره کهف نشانگر پیوستاری مفهومی سوره، از ابتدا تا انتها، بر اساس مولفه دانایی است.
یکی از موارد قابل توجه در روایات تفسیری اهل بیت(ع)، این است که در ارتباط با برخی آیات قرآنی، قراءاتی ذکر شده که گاهاً با قراءت مشهور متفاوت است. این پژوهش با به کارگیری روش کتابخانه ای و تحلیل داده ها ضمن استخراج این گونه روایات در منبع مورد تحقیق یعنی تفسیر نورالثقلین، به تبیین جایگاه قراءات و سپس کارکرد آن پرداخته و به این نتیجه دست یافته که روایات قرائی از منظر حویزی حائز اهمیت بوده و وی در مجموع 45 روایت قرائی از منابع گوناگون که بیش ترین آن مربوط به تفسیر مجمع البیان است، نقل کرده که این تعداد به نسبت بسیاری از تفاسیر روایی، عدد قابل توجهی است. گفتنی است کارکرد قراءات اهل بیت (ع) در این تفسیر در چهار محورِ مفهوم سازی و تفسیر آیه، گسترش و توسعه در معنای آیه، ابهام زدایی و بیان مترادفات قابل مشاهده است. که در این میان بیش ترین کارکرد روایات قرائی مربوط به مفهوم سازی و تفسیر آیه است.
استفاده از پرسش برای ایجاد ذهنیت مساعد جهت تفهیم حقیقت به مخاطب،یکی روش های تربیت عقلانی قرآن به شمار می آید و خداوند در آیات بسیاری مانند آیات (مؤمنون/84-89)، جهت تفهیم حقیقت ربوبیّت خود به مشرکان از این روش استفاده نموده است. ناظر به این آیات، اولاً به سبب عدم مطابقت ظاهری پرسش از کیستی رب و حاکم و پاسخ از مالکیّت خداوند به هر دو سؤال و ثانیاً عدم مطابقت سؤال از ربوبیّت با عقاید مشرکان، اشکالاتی صورت گرفته است که مفسران در مقام پاسخگویی به آن نظراتی را ارائه نموده اند. پژوهش حاضر با روش توصیفی-تحلیلی-انتقادی، با احصای نظرات مفسران و صاحب نظران درباره ی این آیات، به نقد و بررسی آن ها و نهایتاً به تبیین پاسخ برگزیده پرداخته است. براساس نتایج این پژوهش، با توجه به مطابقت پرسش و پاسخ با عقاید مشرکان در آیات مورد بحث، از آن جایی که خداوند با پرسش از مالکیّت، ربوبیّت و حاکمیّت خود، مشرکان را وادار به اعتراف نسبت به وحدت مدبّر کل جهان که خود اوست نموده و از همان راه که مشرکان در اتخاذ آلهه مختلف داشته اند علیه آن ها اقامه حجت کرده است، هنگامی که مشرکان در پاسخ به سؤال از کیستی رب و حاکم نیز همانند سؤال اول، مطابق با عقایدشان پاسخ از مالکیّت خداوند می دهند، اشکالی صورت نمی گیرد.
معناشناسی تاریخی و توصیفی واژگان قرآن،از روش های نوین پژوهش در قرآن کریم است. این روش برای واژگانی به کار می رود که دارای معانی متعدد در قرآن هستند و لازمست معنای واژه در هر آیه و سیر تطور آن با توجه به منابع پیشین کشف شود. واژه أمه از نظر مفسران، در تمامی موارد استعمال آن، در یک معنا به کار نرفته بلکه ،مطابق با سیاق هر آیه، در معانی متعدد ذکر شده و به نظر می رسد تاکنون ابعادمعنایی این واژه برای قرآن پژوهان به خوبی روشن نشده است. دراین پژوهش ابتدا با رویکرد درزمانی، سیر تطور واژه و معناشناسی آن قبل و بعد از نزول قرآن مورد بررسی قرارمی گیرد.طبق رویکرد درزمانی هرچند این واژه و مشتقات آن در متون عبری، آرامی و سریانی و نیز در عهدین و اشعار جاهلی به چشم میخورد اما به دلیل وجود مشتقات دیگر در زبان های غیرعربی، واژه ای دخیل است. این واژه در طول تاریخ دچار توسعه ی معنایی گشته و به حوزه های معنایی اجتماع، دین، زمان، الگو و اسوه و حوزه معنایی غیرانسان نیز راهیافته است. در گام بعد، از طریق معناشناسی همزمانی، با تحلیل کاربردها و از طریق استخراج مفاهیم همنشین و جانشین امّه، مشخص شد که این واژه بیشترین همنشینی را با لغت واحده داشته که تحلیل ویژگی همنشین های آن، در یافتن جانشین امّه راه گشاست. اما تحلیل نهایی مربوط به شناخت جانشین های امّه است که با بررسی همنشین های واحده مشخص شد که واژه ی نفس میتواند به عنوان بهترین جانشین برای واژه ی امّه شناخته شود.
بر پایه گزارش عهد عتیق، مردی با یعقوب تا طلوع فجر کشتی گرفت و چون نتوانست بر وی غلبه کند، ران یعقوب را فشرد و به او گفت: از این پس نام تو «اسرائیل» خواهد بود، زیرا با خدا و انسان مجاهده کردی و نصرت یافتی. همین داستان در حدیث و تفسیر اسلامی انعکاس یافته است و "اسرائیل" لقب یعقوب نبی(ع) پنداشته شده است. در حالی که بنا بر شواهد موجود در قرآن کریم، اسرائیل قبل از حضرت یعقوب(ع) می زیسته و از همراهان نوح نبی(ع) در کشتی بوده است. کاربرد دو بار اصطلاح «آل یعقوب» در مقابل 41 مرتبه کاربرد «بنی اسرائیل» نیز بر متمایز بودن این دو خاندان تأکید دارد. نوشتار حاضر، با مطالعه روایات و تفاسیر اسلامی نشان داده است که سند و متن گزارش های حاکی از ملقّب شدن یعقوب نبی به اسرائیل، ضعیف و جعلی و در زمره اسرائیلیات اند. همچنین به قراین و شواهدی دیگر در منابع یهودی دست یافته که نشان می دهد اسرائیل، فردی غیر از یعقوب نبی است.
یکی از مباحث کلامی موجود درقرآن کریم که از دیرب از توجه مفسران ش یعه و اه ل سنت را به خود معطوف داشته است، آیات خطاب های عتاب آمیز و نکوهش گونه خداوند به پیامبر اکرم(ص) است. از جمله آن ها، آیه 128 سوره آل عمران است (لَیْسَ لَکَ مِنَ الْأَمْرِ شَیْ ءٌ ). مفسران در شرح و تفسیر این آیه، نظر واحدی ارائه نکرده و هر یک به گونه ای متفاوت تفسیر نموده اند.گاه مخاطب مورد نکوهش را پیامبر (ص) دانسته و در تفسیر این آیه سکوت اختیار کرده اند و گاه نیز با حمل بر ترک اولی به توجیه معنای آن پرداخته اند و گاه مخاطب این آیه را نه شخص پیامبر بلکه عموم مردم دانسته اند. اهتمام اصلی مفسران در توجیه و تحلیل این گونه خطاب نکوهش بار، حل تعارضی است که به گمان بعضی، با عصمت پیامبر(ص) ایشان دارد. پژوهش حاضر می کوشد با روش کتابخانه ای و رویکرد توصیفی ی- تحلیلی، نظرات مفسران را واکاوی نماید و با توجه به قرائن و شواهد، حصر موجود درآیه یاد را به گونه ای تبیین نماید که هم ظاهر آیات و معانی لفظی آن ها لحاظ شود و هم مسئله عصمت پیامبر اسلام(ص)، مورد خدشه قرار نگیرد و نیز حکمت انعکاس این عتاب در قرآن کریم ، روشن گردد.
این پژوهش درصدد است، با استفاده از روش فراتحلیل به بررسی نظرات پژوهشگران معاصر قرآن کریم، ذیل آیه 38 سوره مبارکه الأنعام یا مفاهیم مرتبط با آن در محدوده زمانی سالهای 1400-1392 بپردازد؛ زیرا مرور نظام مند، ارزیابی و بررسی هدفمند پژوهش ها گامی در جهت رشد تحقیقات در حوزه های مختلف دانش بشری است. یافته ها و نتایج تحقیق نشان داد، اختلاف نظر در شرح و تفسیر این آیه به عدم مشخص کردن حقیقت یا مجاز در این آیه و آیات مرتبط با آن در همان ابتدای بحث باز می گردد؛ این در حالیست که بیشترین تلاش برای معناشناسی واژگان «أم»، «أمّه»، «دابه» و «طائر» توسط پژوهشگران حوزه های علوم قرآن و حدیث انجام شده است ولی پی جویی معنای ترکیب «أمم أمثالکم» و مفاهیم مرتبط با آن، مورد توجه محققان فلسفه و کلام اسلامی بوده است. در پژوهش های مورد بررسی، به دلیل اکتفا به ذکر نظرات مفسران پیشین و در برخی موارد، طرح سؤال و جواب های محتمل تقریبا تبیین دقیق و همه جانبه ای برای کاربست صورتهای مختلف حقیقت یا مجاز در آیه شریفه، در عرصه های مختلف زیست و نیازمندی های بشر امروزی، مشاهده نشد.
دانش تقدیم و تأخیر از جمله علوم مقدماتی تفسیر قرآن است که جهت واکاوی و پرده برداری از پیام ها و آموزه های الهی قرآن کریم در کیفیت چینش و تنظیم واژه ها، جمله ها، شبه جمله ها و حتی آیات و موضوعات قرآنی از مهم ترین و کاربردی ترین ابزار عالمان دین و قرآن پژوهان می باشد. در برخی آیات کتاب آسمانی مسلمانان بنا بر دیدگاه بعضی دانشمندان و پژوهشگران قرآنی از جمله سیوطی تقدیم و تأخیرهایی وجود دارد که به گفته ایشان اگر مفسر توجه به آن نداشته باشد، نمی توان مراد و مفهوم اصلی آیه را به دست آورد، این نوع تقدم و تأخر ،مقلوب نام دارد. در این نوشتار با روش توصیفی - تحلیلی آیه ۳۰ سوره قصص مورد بررسی قرار گرفت که با ارائه دلایلی سخن گفتن بین خدا و حضرت موسی (ع) را یک ارتباط و اتصال خاصی می داند که بین ایشان و عالم غیب ایجاد شده و خداوند از مسیری غیرمعمول به گونه ای مستقیم با بنده خاص خویش سخن گفت. بنا بر نظر قاطبه مفسرین، کلام الهی قائم به وجود درخت می باشد، اما نویسندگان بر این باور هستند که تکلم از جانب آسمان بوده نه از سوی درخت، این نکته توجه به اهمیت تقدیم و تأخیر مقلوب در آیه را نشان می دهد.
یکی از ویژگی های پیامبر گرامی(ص) در قرآن کریم فرونهادن «إصر» و «أغلال» می باشد: «وَ یَضَعُ عَنْهُمْ إِصْرَهُمْ وَ الْأَغْلَالَ الَّتِی کَانَتْ عَلَیْهِمْ» (اعراف/ 157) که مفسران، درباره معنا و مصادیق آیه، آرای گوناگونی ابراز کرده اند. پژوهش حاضر به شیوه توصیفی- تطبیقی، به نقش صرفی- نحوی واژگان «إصر» و «أغلال، معناشناسی براساس روابط همنشینی و سپس به بیان دیدگاه های مفسران فریقین پرداخته است.یافته های این پژوهه، نشانگر آن است که از نظر معناشناسی، واژه «إصر» به همراه خود نوعی سنگینی و ثقل دارد و واژه «أغلال» دارای چهار معنای: 1-زنجیرهای باطنی-درونی، 2- غل و زنجیرهای ظاهری 3-تکالیف سنگین4-کنایه از قدرت و امساک است. در تفاسیر شیعه، برای واژه ی «إصر» دو معنای «سنگینی تکالیف مشقت بار» و «گناه خاص» به معنای عدم معرفت امام، ذکر شده است، ولی تفاسیر اهل سنت، آن را فقط به معنی «سنگینی تکالیف مشقت بار قوم یهود» دانسته اند.این معنای، مورد اتفاق را، شواهد درون و برون متنی، تأیید می کند. همچنین مفسران شیعه در تبیین واژه «أغلال» به پنج معنای الف) «تکالیف شاقه» ب) عدم فهم و درک فیوضات، امور بدعت گون و تفسیر به رأی، ج) تکالیف و امتحانات زنجیرگون بنی اسرائیل ود) «زنجیر هوا و هوس ها» دانسته؛ ولی همه تفاسیر اهل سنت، آن را نیز به معنای «زنجیرگون بودن همان تکالیف شاقه» شتاسانده اند که به نظر نگارندگان با اصل اقتصاد کاربرد واژگان، عدم تکرار و لزوم توجه به تفاوت معنایی و مصداقی اصر و اغلال ، سازگار نیست.
زبان دین یکی ازاصطلاحات نوپدید درمطالعات غربی است که با هدف رمزگشایی از عبارات غامض عهدین به کار رفته است.این اصطلاح مانند دیگرمسائل علمی جدید ،متفکران مسلمان را به تامّل واداشته تادر موضوعی جدید به نام زبان قرآن قلم بزنند،که بعضی از مسائل آن از سوی علمای پیشین طرح شده بود.دو عامل زیربنای نظرات این پژوهشگران را تشکیل داده است،یکی شباهت ظاهری واژه های قرآن با زبان عربی ودیگری مبنای اعتقاد توحیدی آنان.نوشتار حاضر به تحلیل نظرات دو دانشمند شیعی معاصر،یعنی علامه طباطبایی و میرزا مهدی اصفهانی در باب فهم همگانی قرآن ،با نگاه استقرایی به آیات پرداخته و تفاوت آن را با فهم عرفی بیان کرده است ودر نهایت با مبناقراردادن آیات وروایات در حوزه معارف،تعریفی جدیداز زبان قرآن ارائه کرده است ،که برطبق این دیدگاه فهم زبان قرآن موهبتی فطری از جانب خداوند متعال است که مانند اصل معرفت از سنخ ادراک نیست بلکه از سنخ یافتن و وجدان کردن است.قابل تعریف نیست اما قابل فهم است.چنان که در پرتو تعالیم توحیدی اصیل، شناخت صحیحِ ماهیّتِ زبان خدا در قرآن کریم براساس صفای جوهر باطنی انسان بنا نهاده شده است و هر کس با زبان خود می تواندزبان قرآن را که زبان توحید است دریابد.
مفسران براساس اصول و مبانی خویش به تفسیر قرآن پرداخته اند، که برخی از آن مبانی بین مفسران مشترک و برخی مختص یک یا چند مفسر است. آیت الله خامنه ای در طی سالیان متمادی با تأکید بر مباحث اجتماعی به تفسیر قرآن پرداخته اند؛ سیدقطب نیز با تأکید بر همین گرایش در تفسیر «فی ظلال القرآن» سعی در نمایاندن راهی برای ایجاد جامعه ای برپایه دین اسلام دارد. این دو مفسر گر چه در مبانی کلی تفسیری، اشتراکاتی دارند ولی اختلاف اساسی در نحوه ی بکارگیری مبانی در آثار آنها نمود دارد. پژوهش حاضر به روش تطبیقی-تحلیلی ضمن اشاره به وجوه اشتراکات دو مفسر در مبانی، از اصول و مبانی اختلافی آنها سخن می راند، تا در مقایسه ای تطبیقی و تحلیل بین تفاوت سبک ها، اختلاف دیدگاههای تفسیری هر دو را بیابد. از بررسی تفاسیر رسیده از هر دومفسر، می توان دریافت که هر دو در بهره گیری از روایات، باور به اعجاز قرآن و بهره گیری از اسباب نزول و تاریخ و سیره، نظرات مشابهی دارند، ولی در نحوه ی بکارگیری آنها و میزان استفاده از هریک از آنها تفاوت آشکاری بین آنها وجود دارد؛ علاوه بر آن در حجیت یا عدم حجیت اقوال صحابه و تابعین و نسخ قرآن دیدگاه های کاملا متفاوتی دارند.
آیه 157 - نساء تنها آیه ای در قرآن است که در آن به مسئله به صلیب کشیده شدن حضرت عیسی (ع) اشاره شده است؛ موضوعی که از ارکان اعتقادی مسیحیت با پیامدهای کلامی مهمی است. براساس تفسیر مشهور از این آیه، حضرت عیسی (ع) هرگز به صلیب کشیده نشد و این جایگزین او بود که این عذاب دردناک را متحمل شد. در دهه های اخیر تفسیر دیگری از این آیه ، به عنوان تفسیر بدیل ارائه شده که مطابق آن، این آیه درصدد نفی تصلیب نیست بلکه در مقام نقد یهودیان است که گمان دارند توانسته اند به مقابله با رسولی الهی برخیزند این مقاله با نگاه انتقادی به تحلیل این تفسیر پرداخته است با روش توصیفی-تحلیلی به بررسی ادله قرآنی و روایی نظر مشهور مبادرت کرده است. ابتدا، تاریخچه نظرات تفسیری در قالب نه نظریه که از نظریه جایگزین دفاع می کنند، مطرح می شود و سپس نقدهای وارد بر این تفسیر از منظر مفسران مسلمان بررسی می گردد. همچنین، مقاله به بررسی ادله روایی می پردازد و روایت های شیعی و اهل سنت را مورد ارزیابی قرار می دهد.بررسی ها نشان می دهد ، دیدگاه مشهور در منابع اهل سنت مستندی از روایت نبوی ندارد و روایت های شیعی نیز به لحاظ سندی و بویژه متنی ضعیف و غیرقابل اعتماد هستند. همچنانکه ادله تفسیری نیز با مشکلات دلالی و نقدهای کلامی مواجه است. در مقابل، شواهد تفسیری و قرائن دیگر دیدگاه بدیل را تقویت می کنند.
