از جمله تأثیرگذارترین مسائل در راه دستیابی به علوم انسانی اسلامی، نحوه مواجهه با علوم غربی است. حل این مسئله تأثیر مستقیمی بر میزان بهره مندی از این علوم خواهد گذاشت. در این باره نظریات متفاوتی مطرح است؛ از روشنفکران سکولار گرفته که علم و فناوری غربی را تنها راه پیشرفت تلقی می کنند، تا برخی پژوهشگران دینی که قائل اند در علم و تمدن غربی هیچ برگ زرینی یافت نمی شود که قابل استفاده باشد. هدف این پژوهش آن است که نحوه مواجهه با علوم غربی را در دیدگاه علامه مصباح یزدی واکاوی کرده، براساس آن میزان بهره مندی از این علوم را بررسی نماید. روش پژوهش «توصیفی» و از نوع «تحلیل اسنادی» است. از منظر آیت الله مصباح یزدی، در مواجهه با علوم غربی آسیب هایی وجود داشته که باید از آنها برحذر بود. نحوه مواجهه صحیح، «غرب پژوهی» است و باید در این زمینه نقد و گزینش کرد. اما به عللی میزان بهره مندی از این علوم در بیشتر ساحت ها حداقلی است، به ویژه مبانی و پیش فرض ها، روش شناسی عقلی و نقلی و جنبه هنجاری علوم انسانی. اما بهره مندی از علوم پایه، علوم تجربی و روش شناسی تجربی می تواند حداکثری باشد. در اندیشه آیت الله مصباح یزدی، علوم غربی فی الجمله قابل استفاده است، ولی میزان بهره مندی از آنها در ساحت های گوناگون، یکسان نیست.
علوم انسانی نرم افزار هر تمدن است. علوم انسانی موجود متناسب با بافت فرهنگی و ایدئولوژی جهان غرب است. علی رغم نیاز منطقی تمدن نوین اسلامی به اسلامی سازی علوم انسانی، برخی همچنان در امکان علوم انسانی اسلامی تشکیک می کنند. بدین روی، لازم است چالش های نظری اسلامی سازی علوم انسانی شناسایی، تحلیل و ارزیابی شود. پژوهش حاضر با محوریت دیدگاه های فیلسوف برجسته جهان اسلام، علامه مصباح یزدی، با روش توصیفی تحلیلی و با رویکرد انتقادی به بررسی چالش های روش شناختی «امکان علوم انسانی اسلامی» پرداخته است. براساس نتایج به دست آمده، تمایز روش علمی از روش فهم متون دینی و تفکیک مقام «گردآوری» از مقام «داوری» از مهم ترین چالش های دین شناختی امکان «علوم انسانی اسلامی» است. آیت الله مصباح یزدی با تبیین مبانی لازم برای اسلامی سازی علوم انسانی، ازجمله مبانی روش شناختی، هم به این چالش های یادشده پاسخ گفته و هم با تأکید بر ضرورت علم دینی، راه را برای ارائه نمونه های عینی علوم انسانی اسلامی نیز نشان داده است.
پرورش ایده «علوم انسانی اسلامی» به سبب کثرت بی باوران به علوم انسانی اسلامی، بی نیاز از نقد دیدگاه مخالفان نیست. ازاین رو این تحقیق دیدگاه عبدالکریم سروش، یکی از مشهورترین مخالفان علم دینی را براساس اندیشه علامه مصباح یزدی نقادی کرده و هدف از آن، تبیین نقاط ضعف استدلال های اوست. اطلاعات لازم برای تحقیق حاضر با روش کتابخانه ای گردآوری و با روش تحلیل منطقی بررسی گردیده است. سروش در استدلال اصلی خویش کوشیده است از طریق بررسی موضوع، هدف و روش علم، امتناع علم اجتماعی اسلامی را نتیجه بگیرید. اما بررسی موضوع علوم اجتماعی از وجود عناصر «آگاهی» و «اراده» در آن خبر می دهد و این کار تقسیم موضوع این علوم را به «اسلامی» و «غیراسلامی» ممکن می سازد. همچنین امکان دخالت ارزش ها در تعیین اهداف این علوم نیز امکان تقسیم این علوم را به اسلامی و غیراسلامی اثبات می کند. از سوی دیگر، امکان شکل گیری روش هایی که از منابع اسلامی بهره می برند ثبوتاً و اثباتاً نظریه «امتناع علوم اسلامی» را رد و «امکان علوم اسلامی» را اثبات می نماید.
«تفسیر موضوعی» به معنای گردآوری آیات قرآن کریم درباره یک موضوع خاص و استنطاق آنها به منظور دستیابی به دیدگاه قرآنی در خصوص یک موضوع است. در این تحقیق با استفاده از روش توصیفی تحلیلی روش تفسیر موضوعی دو اندیشمند بزرگ آیت الله مصباح یزدی و آیت الله جوادی آملی بررسی گردیده و وجوه تشابه و تمایز روش ها ارائه شده است. در شیوه انتخاب و ترتیب موضوعات در تفاسیر موضوعی، هر دو استاد در انتخاب موضوعات، هم از موضوعات درون متنی و هم موضوعات برون متنی استفاده کرده اند؛ اما در شیوه چینش موضوعات، یکسان عمل نکرده اند و چینش آیت الله مصباح یزدی ترجیح دارد؛ زیرا از مسائل مهم و اساسی دین شروع می شود و جایگاه موضوعات به ترتیب آمده است. از دیگر امتیازات شیوه آیت الله مصباح یزدی در جمع آوری و دسته بندی آیات، محور قرار دادن توحید است. در تفاسیر موضوعی هر دو استاد به قواعد تفسیری توجه شده است؛ همچون توجه به سیاق و نکات ادبی. آیت الله مصباح یزدی در موارد متعددی متعرض دیدگاه مفسران شیعه و سنی شده است، به ویژه دیدگاه های استاد خود علامه طباطبائی را در مکرر ذکر کرده و گاهی ادله ای برای رد آن آورده و این نشانه آزاداندیشی ایشان در اظهارنظرها و دیدگاه هاست. هر دو مفسر از روایات استفاده کرده اند و در این زمینه تفاوتی میان آنها وجود ندارد. با توجه به اینکه هر دو مفسر از شاگردان برجسته علامه طباطبائی به شمار می آیند و علوم عقلی را از محضر ایشان فراگرفته اند، دیدگاه های نسبتاً نزدیکی در استفاده از برهان های عقلی دارند و گرایش تفسیر عقلی در تفسیر هر دو مفسر به چشم می خورد.
توحید اصلی ترین و مهم ترین رکن هندسه معرفتی قرآن، و آموزش توحید از محوری ترین مسائل تربیتی است که قرآن بدان توجه کرده و برای دستیابی به آن از روش هایی بهره برده است که می توان با بررسی آیات، آنها را کشف و استخراج نمود. روش آموزش توحید در قرآن، مبتنی بر پیش فرض هایی است که این مقاله درصدد است آنها را با تأکید بر اندیشه های کلامی و تفسیری علامه مصباح یزدی تبیین نماید تا در پژوهش های مربوط به روش آموزش توحید در قرآن مدنظر واقع شود. روش این تحقیق توصیفی تحلیلی با بهره گیری از منابع کتابخانه ای است. یافته های تحقیق نشان می دهد این مبانی در ساحت های پنجگانه معرفت شناختی، هستی شناختی، انسان شناختی، ارزش شناختی و قرآن شناختی قابل شناخت و مهم ترین آنها عبارت است از: مراتب، نصاب و اقسام بودن توحید؛ هماهنگی روش آموزش توحید در قرآن با قوانین هستی شناسانه؛ ارزش مراتب توحید؛ هماهنگی روش آموزش توحید در قرآن با فطرت انسان؛ امکان شناخت توحید؛ انواع و مراتب شناخت توحید؛ و روشمندی آموزش توحید در قرآن.
تأثیرگذاری و جامعیت فکری آیت الله مصباح یزدی در زمینه های گوناگون علوم عقلی، سیاسی، تفسیر، کلام و مانند آن موجب گردیده است کتاب ها، مقالات و پایان نامه های فراوانی درباره شخصیت، آثار، آراء و اندیشه های ایشان تألیف گردد. بدین روی، لازم است ثأثیر انعکاس آثار ایشان در حوزه های گوناگون معرفی شود. این پژوهش با استفاده از روش «علم سنجی»، پایان نامه های مرتبط با شخصیت، آراء و اندیشه های علامه مصباح یزدی در رساله های دانشگاهی و حوزوی را بررسی می کند. طی سال های 1376 تا پایان 1399 تعداد 283 پایان نامه در مراکز دانشگاهی و حوزوی در این زمینه دفاع شده که از میان آنها 167 عنوان حوزوی و 116 عنوان دانشگاهی بوده است. بیشترین پایان نامه ها نیز در سال های 1395 و 1391 تألیف گردیده است. در میان مقاطع تحصیلی نیز مقطع کارشناسی ارشد (سطح سه) با 252 پایان نامه بیشترین تعداد را داشته است. تحلیل موضوعی پایان نامه های مرتبط نیز بیانگر آن است که این پایان نامه ها در 16 حوزه موضوعی نگارش یافته که از میان آنها حوزه های علوم سیاسی با 61 عنوان و فلسفه با 54 عنوان بیشترین تعداد را داشته است. 208 استاد راهنما و 203 استاد مشاور وظیفه راهنمایی و راهبری این پایان نامه ها را برعهده داشته اند که از میان آنها حسن معلمی با 12 عنوان راهنمایی و اکبر میرسپاه با 9 عنوان مشاوره بیشترین آمار را به خود اختصاص داده اند. از میان 67 دانشگاه و مرکز آموزشی و پژوهشی، «مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی» و «مجتمع آموزش عالی امام خمینی» بیشترین تعداد پایان نامه مرتبط را داشته اند.
