روش شناسی پژوهش در علوم انسانی (عیار پژوهش در علوم انسانی سابق)

آیت الله مصباح معناشناسی مفاهیم اخلاقی را وظیفه فیلسوف می داند. معناشناسی به ارتباط الفاظ و مفاهیم، که از کارکردهای لغت شناسان است، نمی پردازد، بلکه منظور از «معناشناسی اخلاق» بررسی و ارائه تعریفی از مفاهیم است که برای تبیین حقیقت و تعیین قلمروی محکی مفاهیم اخلاقی به کار می رود. فلاسفه اخلاق در بسیاری از معانی مفاهیم اخلاقی اختلاف نظر دارند که این اختلاف ریشه در روش آنها دارد. این تحقیق، به روش تحلیلی و با استفاده از تبیین های عقلانی، به روش فهم معنای مفاهیم اخلاقی نزد آیت الله مصباح می پردازد. روش مراجعه به مصداق، امر آمر، عرف، شهود و عقل از روش های کسب معنا برای مفاهیم اخلاقی شمرده شده است. مفاهیم اخلاقی نزد آیت الله مصباح، از سنخ مفاهیم فلسفی هستند. ازاین رو، باید مانند مفاهیم فلسفی معناشناسی شوند. این مفاهیم، با توجه به روش مقایسه میان واقعیات و انتزاع معنا و ویژگی خاصی که مناسب هدف بحث است، فهمیده می شوند. برخی از مزایای این روش معناشناسی، امکان صحت سنجی، انتقال به دیگران و خطاناپذیری آن است.

در دانش اقتصاد رایج، فرد محور تحلیل ها و عنصر مؤثر در تبیین پدیده های اقتصادی است. کتاب ها و تحقیقات اقتصاد خرد و سایر نظریات اقتصادی بر همین مبنا شکل می گیرد. این وضعیت به مطالعات اقتصاد خرد اسلامی نیز سرایت کرده است. تحقیق حاضر تلاش دارد با بررسی ادبیات موجود اقتصاد خرد اسلامی و بررسی لوازم و ملزومات دیدگاه های مطرح در کتاب و سنت، به دیدگاهی قابل استناد به اسلام درباره واحد تحلیل خرد در اقتصاد دست یابد. طبق یافته های تحقیق، واحد تحلیل خرد، آن جزء مفهومی است که قابل تحویل به اجزای خود نباشد. در علم اقتصاد اسلامی، راه شناخت چنین جزئی، مراجعه به دیدگاه شریعت درباره روابط مالی است. شواهد متنوع در کتاب و سنت از انتخاب خانواده به عنوان واحد تحلیل خرد حمایت می کند. آیه های 34 نساء، 18 زخرف، 32، 53 و 59 احزاب و 223 بقره و روایاتی که بر تفاوت های روانی زن و مرد دلالت دارند، وابستگی روان شناختی، اخلاقی و حقوقی رفتارهای اقتصادی همسران به یکدیگر را تثبیت می کند. لازمه پذیرش این وابستگی، التزام به نقش مؤثر نهاد خانواده، نفی مشابهت و استقلال همسران (زن و مرد) و پذیرش خانواده به عنوان واحد خرد مؤثر و پرکاربرد در تحلیل های اقتصادی است.

هدف اصلی این مقاله بررسی روش شناسی اقتصاد اسلامی و توسعه معیارهای آن با توجه به ساختار منطقی و اصول موضوعه قرآن و سنت است؛ به گونه ای که بتواند تبیین و رهنمود هایی در روند عملکرد صحیح نظام اقتصاد اسلامی ارائه دهد. در همین زمینه یکی از پرسش های اساسی این حوزه این است که روش شناسی اقتصاد متعارف آیا می تواند در زمینه تحلیل و ارزیابی صحیح نظریات اقتصادی به کمک اقتصاددان بیاید یا خیر؟ به همین دلیل، برخی زوایای این هدف که از طریق بررسی تطبیقی نظریات روش شناسی اقتصاد متعارف با روش شناسی اقتصاد اسلامی حاصل می شود، مورد بررسی قرار گرفته است. روش مطالعه در این تحقیق که تطبیقی-انتقادی است، نشان می دهد روش شناسی اقتصاد متعارف در مقایسه با رویکرد رقیب خود، هم از لحاظ کارکردی و هم از لحاظ معرفت شناسی دارای ضعف ها و کاستی های متعددی است که این کاستی ها، هم از جهت خود محققین اقتصاد متعارف و هم از جهت اقتصاد اسلامی به تفصیل بررسی شده اند.

مبانی فلسفی ، نظامی از باورداشت های بنیادی است که بر پژوهش ، چگونگی اجرا و روش های آن تأثیر می گذارد. مقاله حاضر با هدف تبیین مبنای فلسفی پژوهش ترکیبی تدوین شده است. در پژوهش ترکیبی، از رویکردهای نظری متفاوت ، طرح های متنوع ترکیبی ، روش های گوناگون گردآوری و تحلیل داده ها و منابع گوناگون اطلاعات استفاده می شود. تحلیل و استنتاج ، روش مورد استفاده در این مقاله بوده است . پراگماتیسم اصلی ترین مبنای فلسفی پژوهش ترکیبی است. ابزارگرایی و فایده گرایی ، وجه ارتباطی پراگماتیسم با پژوهش ترکیبی اند. ابزارگرایی پیامد معرفت شناسی پراگماتیسم و فایده گرایی، نتیجه ارزش شناسی آن است. مقاله حاضر اثر پذیری پژوهش ترکیبی از پراگماتیسم و نقد های مربوط به آن را مورد بررسی قرار داده است.

تحلیل گفتمان به عنوان یک رویکرد کیفی، به دلیل نقشی که در کشف نهفته ها و امور ذهنی دارد، جایگاه مهمی در بسیاری از پژوهش های اجتماعی یافته است. ازاین رو با توجه به اهمیت تحلیل گفتمان تحقیقات اجتماعی،این مقاله به بررسی روش شناسی تحلیل گفتمان، می پردازد. تحلیل گفتمان تکنیکی است که در مطالعه متون، رسانه ها، فرهنگ ها، علوم سیاست، اجتماع و مواردی مانند آن کاربرد دارد و برای کشف معنای به کار رفته در متن یا سخن تلاش می کند. تمرکز تحلیل گفتمان بر گفت وگو (زبان نوشتاری یا گفتاری) است و هدف اصلی مورد توجه آن، رفتار اجتماعی نهفته در گفت و گو می باشد. به عبارت دیگر، در تحلیل گفتمان به صورت مستقیم به مقاصد و انگیزه های افراد در گفت وگو کاری ندارد؛ بلکه به دنبال آن است که مقوله ها، عقیده ها، بینش ها و نقش ها را در درون خود متن مشخص کند. این مقاله با رویکرد تحلیلی و اسنادی، ابتدا به واژه شناسی پژوهش تحلیل گفتمان می پردازد. سپس به بررسی مبانی فلسفی، تاریخچه پیدایش و مهم ترین اهداف آن و در ادامه، به نقدهای آن پرداخته شده است.

پیشرفت در هر زمینه از علم، حاصل بهره گیری از پژوهش های نظام مند است. پژوهش کیفی ریشه در رشته های متعدد علمی دارد. این رشته ها، نه تنها شامل علوم اجتماعی مانند مردم شناسی، جامعه شناسی و روان شناسی هستند، بلکه علوم انسانی مانند هنر، ادبیات، فلسفه و حتی تحقیق های بین رشته ای را نیز در برمی گیرند. با آغاز قرن بیستم و تکثر روش های پژوهش، این قاعده مورد دقت نظر قرار گرفت که برای انجام درست یک پژوهش، باید از روش صحیح و متناسب با آن استفاده کرد. روش دلالت پژوهی به عنوان یکی از روش های کیفی، مناسب انجام پژوهش هایی اس ت ک ه در آن پ ژوهشگر قص د دارد از سهم عاریه ای یک رشته، مکتب، فلسفه، نحل ه مطالع اتی، نظریه، مدل و یا یک ایده عام بهره گرفته، و گاهی رهنموده ای اولی ه ای را ب رای رش ته یا حوزه مطالعاتی یا موضوع مطالعاتی خود ارائه نماید. آشنایی پژوهشگر با شیوه های پژوهش کیفی به طور خاص و بعضاً کم ّی، ب رای موفقی ت در این روش شناسی ضروری است. هدف این مقاله، پرداختن به روش شناس ی دلالت پژوهی، اهمیت و ضرورت، معرفی و چگونگی اجرای این روش است.