روش شناسی پژوهش در علوم انسانی (عیار پژوهش در علوم انسانی سابق)

بحث از تفکر نقدی به عنوان یک شاخه علمی سابقه چندان درازی در ادبیات دانش ندارد. تفکر نقدی در صدد نقد روشمند اندیشه ها و آثار دیگران است. مقصود از آثار دیگران که موضوع نقد قرار می گیرد، امری عام است و شامل مکتوبات مختلف علمی، ادبی، هنری، یا سخنرانی و شاخه های دیگری مانند نقاشی، فیلم، تئاتر می شود. گاهی این کار به صورت رویارویی و مواجهه چهره به چهره با صاحب اثر و اندیشه صورت گرفته که نام مناظره نیز بر این گونه مواجهه اطلاق شده است و گاهی این مواجهه به صورت غیرحضوری بوده و به صورت مکتوب، اندیشه و آثار دیگران ارزیابی شده است که آن را نقد نیز نامیده اند. در تاریخ پر فراز و نشیب علم، این گونه مواجهه ها را می توان پیگیری کرد. در این پژوهش، سه محور اساسی مورد بررسی قرار گرفته است: اول چیستی تفکر نقدی؛ دوم ضرورت آن و سوم مراحل تفکر نقدی. هدف پژوهش علاوه بر تبیین ماهیت تفکر نقدی و معرفی مراحل آن، نشان دادن ضرورت توجه بیشتر و جدی تر به مسئله نقد در محافل و مراکز علمی است که امروزه متأسفانه کمتر به نقد روشمند توجه می شود. روش پژوهش توصیفی و تحلیلی است. ازجمله نتایج پژوهش، نشان دادن توجه به مسئله نقد در میراث دینی و بیانات معصومان (ع) و ضرورت آن است. همچنین نگاهی به مراحل چهارگانه نقد یک اندیشه و بیان تفاوت آن با انتقاد صرف، از دیگر نتایج این پژوهش است.

روش شناسی و تعیین روش یا روش های متناسب با حل مسائل علوم انسانی به شدت محل چالش و مناقشه است. روش های گوناگونی برای این علوم توسط اندیشمندان این حوزه پیشنهاد شده است. اصحاب مکتب تفسیری در غرب، هدف علوم انسانی را دستیابی به فهم رفتارهای انسانی می دانند. ایشان ضمن رد روش تبیین علّی که در علوم تجربی استفاده می شود، روش تفهمی را تنها روش معتبر در علوم انسانی برای دستیابی به فهم معنای رفتارهای ارادی انسان می دانند. تبیین و نقد و بررسی میزان کارایی روش تفهمی در علوم انسانی از طریق تحلیل عقلانی، هدف این پژوهش است. روش تفهمی راهی برای همدلی و سعی در ورود به درون انسان و نگاه کردن از منظر وی برای فهم معنای رفتارهای ارادی انسان است. فرضیه های به دست آمده از این روش، ضمن انسجام و هماهنگی درونی باید با شواهد تجربی تأیید شوند. روش تفهمی اختصاص به علوم انسانی توصیفی دارد. بررسی ماهیت روش تفهمی ما را به این نتیجه می رساند که این روش صرفاً به بخش محدودی از موضوعات علوم انسانی توصیفی می پردازد و به دلیل عدم امکان دستیابی به یقین در فهم پدیده های ارادی انسانی ازیک سو، و عدم قابلیت ارائه قوانین عام و مشترک از سوی دیگر، به نسبیت فرهنگی منتهی می شود. روش تفهمی به رغم قابلیت در طرح مسائل جدید در علوم انسانی و نقش تأثیرگذار در اجرای توصیه های علوم انسانی دستوری، به تنهایی در حل مسائل علوم انسانی ناکارآمد است و فقط به صورت روش معین در کنار روش های معتبر در علوم انسانی می تواند نقش آفرین باشد.

براساس منابع اخلاقی، روش های متعددی برای استنباط حکم اخلاقی قابل طرح است. ارزش های اخلاقی که از رابطه بین آثار عمل و هدف نهایی اخلاق انتزاع می شوند، بیانگر نوعی نسبت در واقعیت های خارجی اند. در اینجا با تحلیل فلسفی مؤلفه های مؤثر در واقعیت ارزش های اخلاقی، روش استنباط حکم اخلاقی را به دست می آوریم. برای رسیدن به حکم اخلاقی، لازم است پیامدهای عمل اخلاقی را با هدف نهایی اخلاق، لوازم هدف نهایی اخلاق و اهداف میانی که در منظومه ای از اهداف انسانی گرد آمده اند، سنجید. همچنین با درون نگری و روش های تشخیصی روان شناختی، متعلق نیت فاعل قابل شناسایی است. دیگر اینکه گستره شمولیت آثار عمل در سنجش اخلاقی دخالت دارد. از طرفی دیگر، مطابقت عمل با قواعد عام و خاص اخلاقی مربوط به اجتماع در فهم حکم اخلاقی موثرند. نهایتاً توجه به ارزش های متزاحم و تعیین مورد بااهمیت تر ما را به حکم اخلاقی قابل اطمینان رهنمود خواهد ساخت.

شهید صدر در جزء دوم کتاب «اقتصادنا»، به بحث درباره اقتصاد اسلامی می پردازد. محتوای این کتاب در سازمان امروزین دانش اقتصاد نیاز به تبیین دارد. این تحقیق با تقسیم گزاره های اقتصادی براساس انواع گزاره های علمی، محتوای کتاب «اقتصادنا» را کاوش و تحلیل می کند. یافته های تحقیق نشانگر این واقعیت است که اگرچه متن «اقتصادنا» بر محور تبیین اقتصاد مذهبی سامان یافته، در عین حال از تحلیل های اقتصادی مبنایی و علمی و ترسیم ارکان و مبانی اقتصاد سیاستی بهره مند است. فقدان تحلیل های سیاستی، ناشی از ماهیت مقطعی و زمانمند این تحلیل هاست که اجازه تجویز نسخه واحد را نمی دهد. با بهره گیری از تقسیم مباحث اقتصادی به واقعی- اعتباری، کلی جزئی و غیرتجربی تجربی، دریچه تازه ای برای تحلیل انواع نظریه های اقتصادی، ازجمله در «اقتصادنا» باز می شود.

مطالعه موردی، واکاوی ژرف رفتار یک فرد از راه سندهای شخصی، مصاحبه ها و خاطرات است. لوپله اولین کسی بود که به کاربرد منظم روش مطالعه موردی پرداخت و با استفاده از روش مشاهده و مشارکت، پایه این روش را بنیان نهاد. مطالعه موردی به بررسی هرگونه تک نگاری که درباره یک حادثه، تصمیم یا یک مورد خاص انجام می شود، اطلاق می گردد. حقوق دانان آمریکایی این روش را همیشه در بررسی های حقوقی به کار می برند. براساس این نوع مطالعه، هر واحد اجتماعی همچون یک واحد کل به حساب می آید. گاهی حتی یک جامعه یا یک کشور با این روش از ابعاد مختلف مورد مطالعه قرار می گیرد. مورد پژوهی کاربست بسیاری در پژوهش های کیفی عمیق در حوزه های علوم انسانی، اجتماعی، رفتاری و تعلیم و تربیت دارد. در این مقاله به توصیف مبانی فلسفی، معرفی این روش و مراحل انجام گام به گام آن پرداخته شده است.

دلفی روشی برای پیش بینی، تصمیم گیری و تولید دانش تخصصی حاصل از اجماع نظر متخصصان است. اگر چه این روش در ابتدا براساس حدس و قضاوت کارشناسان و به منظور بررسی علمی نظرات کارشناسان نظامی مطرح گردید، اما با رعایت اسلوب و قواعد علمی، به تدریج وارد حوزه روش شناسی علمی شد. در این مقاله با رویکرد فراتحلیلی به واکاوی روش دلفی در کتب و مقالات منتشرشده در مجلات علمی پژوهشی و علمی ترویجی پرداخته شده و ساختار کلی روش پژوهش دلفی (تاریخچه، تعاریف، اهداف و کاربرد آن)، انواع مختلف روش های دلفی، اجزای اصلی روش دلفی و مراحل انجام پژوهش با روش دلفی شامل دور اول، دور دوم و دور سوم مورد بحث و بررسی قرار گرفته اند. در انتها به بررسی نقاط ضعف و قوت روش دلفی و روایی و پایایی این روش پرداخته شده است.