دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران

مثنوی بزرگترین و مشهورترین کتاب منظوم عرفانی از زمان خود مولانا مورد توجه علما و عرفا قرار گرفته است. از دیر زمان شرحهایی به زبانهای مختلف برآن نوشته اند و در اثنای شرح پاره یی از لغات آن را توضیح داده اند. درباره لغات مثنوی هم کتابهایی مستقل از قرن نهم هجری به بعد تدوین شده که از میان آنها به فرهنگ مثنوی از عبداللطیف بن عبدالله کبیر و مظهر الاشکال از محمد شعبان زاده که به ترکی و احتمالاً از سده یازدهم هجری است میتوان اشاره کرد. مفصل ترین فرهنگ مثنوی از شادروان دکتر سید صادق گوهرین است در نه جلد به نام فرهنگ لغات و تعبیرات مثنوی که تاکنون چندبار به طبع رسیده است. باآنکه این کتاب بسیار مفصل و نسبتاً کامل است بازهم گاهی برای کسانی که دنبال معانی دقیق لغات‘ آنچنانکه منظور مولانا بوده است‘ می گردند‘پاسخگو نیست. نگارنده این سطور هنگامی که نثر مثنوی را فراهم میکرد ‘ به لغاتی برخورد که معانی آن در این کتاب و برخی کتب دیگر لغت به دست نیامد. در این نوشته لغاتی که در فرهنگنامه های مثنوی و حتی گاهی در فرهنگهای عام نیامده است با استفاده از شروح و گاهی به استنباط شخصی با مثال توضیح داده شده است . امیدوارم که محققان ارجمند خطاهای آن را اصلاح فرمایند.

مولوی از جمله نابغه هایی است که با داشتن ذهنی چندبعدی‘موضوعات گوناگون علوم انسانی را با عرفان درآمیخته؛مانند بحث کلامی"رؤیت حق" که اهل کلام در باب آن آراء گوناگونی ابراز نموده اند. اشاعره‘به رؤیت خدا در آخرت قائلند و معتزله منکر هرگونه رؤیت شده اند؛اما امامیه با نظری اعتدالی ‘معتقد به رؤیت روحی و قلبی حق در دو جهان هستند. درآثار مولوی نیز گرچه گاهی سخنانی به نظم یا نثر یافت میشوند که توهم رؤیت حسی را در ذهن پدید می آورند ؛ اما با توجه به فراوانی تعبیرهایی که از رؤیت قلبی نموده و سفارش های پیوسته ای که درباره ی باطن نگری و گذشت از ظواهر کرده‘است مخاطب را به اعتقاد خوداز رؤیت که همانا مشاهده ی حق‘در دو جهان به چشم دل است رهنمون می شود. همان چیزی که پیش تر ‘ سرور عارفان علی(ع)ابراز نموده و امامیه نیز بر همان اعتقادند. اینک تعبیرهای مولوی از رؤیت قلبی که ریشه ی آن را در عالم "الست " دانسته است: رؤیت به معنای وصال رؤیت به معنای رسیدن به مقام کشف و شهود در معنای دیدن جلوه های حق رسیدن به عین الیقین ‘تعبیر دیگریست از رؤیت خدا و به معنای درک معیّت حق با همه

اگر چه قاضی بیضاوی رحمه الله تعالی علیه‘أنوار التنزیل و اسرارالتأویل را از اشارات عرفانی کاملاً به یکسو ننهاده است و خطبه آغازین نیز بشاراتی را دربردارد‌ لیک چون تفسیر قاضی اصلاً عرفانی نیست و در آن به شرح عرفانی حروف بسم الله الرحمن الرحیم نپرداخته ‘ لذا چون تفاسیر عرفانی نیز مطمح نظر نگارنده بوده است ‘ در این مقاله از معانی و تعبیرات عرفانی حروف باء و سین و میم بسم الله‘در تفاسیری همانند تفسیر میبدی و محیی الدین بن عربی و فیض کاشانی رضوان الله تعالی علیهم اجمعین سخن رفته و شرح منظوم آن بهمراه نکته هایی تفسیری‘اثر طبع نگارنده مقاله آمده است .

دانشمند و عارف نامدار فرانسوی پاسکال سالها پس از عارف بزرگ ایرانی‘مولوی رومی‘وجود بشر را به نی تشبیه کرده است . وی در ضمن آثار خود از حقایق دینی سخن رانده و ثابت کرده است که میان این حقایق و علم و فلسفه کمال رابطه نزدیک و قرابت انکارناپذیر وجود دارد . کسانی که جویای سعادت می باشند‘برطبق اصول منطق باید راه دین را پیش گیرند و از سرچشمه فیاض معارف الهی سیراب گردند. تنها دین قادر است طبیعت و ماهیت وجود بشری را توجیه و توضیح کند‘آدمی ترکیبی است از عناصر عالم و مظاهر عرصه افلاک. تنها دین قادر است خیر حقیقی را برای آدمی با بار آورد . سعادت گمشده ونشاط ازلی وابدی را در دین باید جستجو کرد. ای کاش آدمی به خود آید و آنچه خود را هست در قبال آنچه وجود دارد با دیده بصیرت بنگرد و سرانجام مشاهده کند که: دل هر ذره را که بشکافی آفتابیش در میان بینی

وقت شناسی و بهره وری از وقت ‘ نزد سالکان وادی معرفت از جمله اصول مهم و قابل توجه است . هرخواننده با نگاهی گذرا و تورقی حتی از نه سرتأمل در دیوان پربار اشعار آیت الله حسن حسن زاده آملی به یکی از کلیدی ترین تعابیر آن یعنی اهمیت((شب)) بعنوان وقتی خاص برای درک معارف الهی برخواهد خورد. بی تردید آیت الله حسن زاده را با شب انس ورابطه بدان میزان قوی و عمیق است که در هر فرصت و حال‘به این رابطه و پیوند اشارتی شاعرانه و عبرت انگیز دارد. مرغ جان سالکان کوی دوست را در خلوت شبانه غزلخوان می داند‘البته تأکید می ورزد که ناله و مناجات و راز و نیاز و سر به سجده نهادن از جمله شروط شنیدن آوای توحید و ناله طرب انگیز آن مرغ توحید خوان است . جایی از عروج شبانه ای خبر میدهد که در اثر حال و ذکر بدست می دهد‘در قسمتی دیگر از نجوایی که پیر دانایی در شب با او داشته است ‘ سخن میراند. آگاهی وتسلط آیت الله حسن زاده بعنوان آخرین بازمانده از تبار منجمین سترگ از شناخت اسرار افلاک وانجم برای او در سیر شب و شب شناسی ره توشه ای ارزشمند است . از حالات سیارات و ماه و قمر و خنیاگری و دست افشانی و پایکوبی اقمار آسمانی و زهره فلک‘سخن ها دارد. استاد عارف در آستانه کعبه عشق‘رها از هرگونه تفرقه وکثرت پنداری های از تفرقه برآمده در حالت جمع الجمع ودر خلوت شب در حضور یار نشسته و دربه روی غیر بسته تا با گذری معرفت بار از ظلمت شب به استقبال سحر و دل و دیده به جمال جانان روشن نماید.

غزل در شعر عرب‘ازجاهلیت تا بنی امیه‘همواره در مقدمه قصائد می آمده است که به آن نسیب یا تشبیب و یا تغزل می گفتند. اما از آغاز خلافت عباسیها‘ تحول و دگرگونی ویژه ای یافت و تا حدودی مستقل شد. در این دوره‘غزل گرایش های مختلفی پیدا کرد.ازجمله: 1- غزل حسی 2- غزل عفیف 3- غزل مذکر 4- غلامیات 5- غزل تقلیدی در مقاله حاضر به طور اختصار پیرامون سه گرایش نخستین بحث به میان آمده‘ و در پایان چنین نتیجه گیری شده است که تحولات و دگرگونی هایی که در این عصر در حوزه ادبیات و شعر پدید آمد ‘ بخشی از آن نتیجه تمدن و شهرنشینی بود و بخش عظیم دیگر‘بازتاب و انعکاسی از وضع دربار وسیاست ومسائل انحرافی و اخلاقی واجتماعی وانحطاط دینی خلفای عباسی به شمار می رفت که جلوه گاه آن تمام اشعار این دوره‘بویژه گونه های انحرافی غزل‘همچون غزل مذکر است که از ناحیه تنی چند از خلفاء‘از جمله امین عباسی مورد حمایت واقع میشد.

در سالهای 1650-1600 میلادی دو رویداد بزرگ در دانش و روش شناسی در اروپا پدید آمدکه بر دانشمندان و اندیشه ورزان سراسر جهان خاکی کارساز افتاد .نخستین رویداد همانا تحول دانش طبیعی و سپهرشناسی بود که به وسیله گالیله کپلر‘کوپرنیک و چند تن دانشمند دیگر صورت گرفت و موجب آن شد که گمان دیرینه و پندارآمیز و کیفی از جهان مادی‘به یک گمان کاملاً کمی ومقداری تبدیل شود. بنا به این دگرگونی که در فرضیه های علمی پدید آمد و بنا به اصل ریاضی گالیله‘ذرات جهان هستی با دقت بسیار زیاد ریاضی و برابر قانون های قطعی و تغییر ناپذیر دانش مکانیک در حالت جنبش و پویایی اند و پویایی خود را بی درنگ و بدون وقفه پی می گیرند و ادامه میدهند.

متنبی نامدارترین شاعر عرب در337 ه با راه یافتن به دربار سیف الدوله پربارترین سالهای عمر خویش را سپری ساخته‘ دشمنان زیادی پیدا کرد. هنگامی که سعایت حاسدان علیه متنبی در سیف الدوله اثر کرد‘متنبی با سرودن قطعه ای ضمن ستایش از سیف الدوله ‘ ازبی مهری وی گلایه کرد و لیکن سیف الدوله به او اعتنایی نکرد. از این رو متنبی با حالتی پریشان از پیش سیف الدوله برفت و برای مدتی بازنگشت. در زمان غیبت‘قصیده عتابیة خویش را که در آن از کوتاهی سیف الدوله در حق خویش شکوه می کند انشاء نموده ‘ بر سیف الدوله وارد شد و در انجمنی از عرب در محضر وی بسرود . ابوفراس حمدانی برادرزادة سیف الدوله در آن مجلس پی در پی سرقت های متنبی را آشکار می ساخت ولیکن متنبی بی باکانه به سرودن ادامه میداد. سیف الدوله از این مناقشه پر خسته گشته‘ دواتی را بسوی متنبی پرتاب کرد ولیکن متنبی پردل تر گردیده‘گفت: ""اگر سخنان حسود شما را شاد میکند باکی نیست ‘زیرا وقتی شما به درد ما راضی باشید‘زخم ما را سوزی نیست""سیف الدوله از این بیت خوشش آمده ‘ اورا ببوسید و دوهزار دینار به وی جایزه داد.

عنوان کتاب""جهان در عصر باستان"" ازمارکوس اورلیوس تا محمد(ص)به زبان انگلیسی است . نویسنده آن پیتر براون استاد سابق دانشگاه آکسفورد می باشد. این کتاب شامل شانزده فصل است که چهار فصل پایانی آن راجع به ایران و روم در قرن ششم میلادی و نیز فتوحات اسلامی است . فصل سیزدهم آن تحت عنوان""امپراطوری های شرق(640-540 م""است : دراین فصل به وقایع بین النهرین در قرن پنجم میلادی و نیز افکار مانی اشاره می شود. سپس به اوضاع سیاسی ایران در زمان انوشیروان و خسروپرویز می پردازد و با جنگ خسروپرویز و هراکلیوس خاتمه می پذیرد‘ که در شماره گذشته مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی ترجمه و چاپ شد. فصل چهاردهم با عنوان""جهان در قرون وسطی"" است : در این فصل نویسنده متذکر می شود که آباء کلیسا بعد از جنگهای صلیبی هراکلیوس با ایرانیان قدرت یافتند‘کشیشان جانشین شورای شهر شدند و از مردم مالیات دریافت می کردند. نویسنده به طنز می نویسد: ((خدمات کشیشان کمتر از انقلاب اجتماعی نبود. تعداد کتابخانه ها در این زمان افزون شد. کتابها به زبان لاتین بود که زمان مذهبی بشمار می آمد. کتاب شیئی مقدس شد و فرهنگ هلنیسم هرچند سکوت اختیار کرد‘ولی منابع طبقات ممتاز بیزانس را حفظ نمود. ادبیات کلاسیک بصورت جعل اسناد در اختیار کشیشان قرار گرفت . سرودها و آداب نماز در کلیساها تغییر کرد. موسیقی‘تغییر نقش سکه ها‘شمایل پرستی بر عامه مسیحیان مؤثر شد و انسانهای مقدس مکان خویش را به اشیاءمقدس واگذار کردند. فرهنگ جدید مسیحی تحت سلطه مسلمین قرار گرفت. مسلمانان همگی بندگان""الله""بودند و سایرین اهل ذمه شدند.

دو قوم ایرانی وهندی از تیرة اقوام هند و اروپایی هستند.زبان آنها نیز خویشاوند و از زبانهای هند و اروپایی است . اساطیر و فرهنگ و آیین آنها باهم مناسبات و پیوندهای ژرفی دارد‘که اگر چه در اثر آمیزش با فرهنگ بومی تا حدی تغییر پذیرفته ‘ و گذشت زمان هم تحولاتی درآنها پدید آورده و رنگی تازه بخشیده‘با این همه‘هماهنگی ها و مشابهتهای فراوان موجود میان آنها‘حاکی از آنست که هند و ایران از بنیانهای کهن مشترکی برخوردارند. دراین مقاله از اساطیر و رسوم کهن هند و ایران که منشأ زبانی و نژادی واحدی دارند و نیز طوایف آریایی هند و ایران و محل و زمان زیستن و دین و مذهب و شعر و فرهنگ و آثار ایشان سخن رفته است

یکی از نتایج عدم کتابت حدیث- پس از رحلت پیامبراکرم(ص)-این بود که حدیثهای ساختگی و جعلی شیوع یافت‘زیرا هنگامیکه احادیث نوشته نشد کمتر توانستند برای آن حد و مرزی قائل شوند‘و چنانکه مشهوراست درابتدا((سند))نیز مورد نظر نبود‘لذا خبرگان فن ناگزیر احادیث رادسته بندی کردند و عناوین: (( مسندومرسل‘معروف ومنکر‘مردودومتروک‘متفق ومفترق‘مؤتلف ومختلف)) و غیره را بر آنها نهادند. و نیز طریق بهتری که برای تمیز احادیث صحیح و سقیم به نظرشان رسید‘تحقیق درباره راویان حدیث بود که با تکیه بر میزان عدالت‘صداقت‘امانت‘علم و اخلاص آنان ‘بتوان احادیث مستند و صحیح را از مجعولات مخالفان و مغرضان بازشناخت ‘ و بدین طریق((علم رجال))بوجودآمد. تکیه بر شناخت رجال حدیث‘شاید بهترین راه تشخیص احادیث صحیح و تمیز انواع حدیث باشد.

این مقاله بحث و تحقیقی دربارة خطبة جهادیه حضرت علی (ع) است . نگارنده در این مقاله کوشیده است تا در ضمن شرح به ردّشبهه ها پردازد و در این راستا سه عنصر اصلی خطبه یعنی خطیب و زمان خطبه و مخاطبان را بیشتر معرفی نماید و تردید و گمان را از اذهان بزداید و به شرح ابعاد روحی و عقیدتی و سیاسی و نظامی و ادبی حضرت علی امیرالمؤمنین (ع) به اجمال بپردازد. و در بخش دوم که شرح زمان سخنرانی و خطابه است ‘ موقعیت و مقتضای زمانی خطبه را بیان دارد و نظری اجمالی بر وقایع سالهای 35 تا اواخر 39 ه .ق اندازد. و در بخش سوم به شرح حالات و خصوصیات مخاطبان یعنی کوفیان پرداخته و تلوّن مزاج و حادثه جویی و فرصت طلبی و غیر قابل اعتماد بودن آنها را بیان کند.

بررسی تاریخ علم جغرافیا به جهت گستردگی آن در سه مقطع زمانی مورد توجه قرار گرفته است ‘ 1- جغرافیا از قرون ششم قبل از میلاد تا قرون وسطی. 2- جغرافیا در قرون وسطی(مقارن قرون وسطی) 3- جغرافیا از قرون وسطی به بعد. قسمت اول طی مقاله ای در مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران در شماره های پیاپی 118و117 سال 1370 به چاپ رسیده. در قسمت دوم ‘ موضوع این مقاله که خلاصه آن از نظر می گذرد بررسی تاریخ جغرافیا از سده ششم تا سده دوازدهم میلادی(مقارن قرون وسطی) می باشد. اقدامات انجام شده در زمینه جغرافیا در این دوره با آنچه که قبل از قرون وسطی انجام شده کاملاً متفاوت است . دراین دوره اثرهای با ارزشی از جغرافیدانان‘سیاحان و کاشفان نواحی جغرافیایی به جای مانده‘در این آثار می بینیم که جغرافیا به عنوان یک علم مطرح شده و به بسیاری از سؤالات پاسخ داده و کاربردی بودن آن در مقاصد سیاسی ‘نظامی‘اقتصادی و اجتماعی از دیگر مشخصه های این دوره است که به منصه ظهور رسیده است . در این مقاله به صورت توالی زمان از قرن ششم به شرح حال دانشمندان جغرافیا و آثار آنها توجه شده و تحلیلهای مختصری هم در آثار آنها به عمل آمده است که البته کافی نیست . نکته دیگری که باید به آن اشاره نمود‘ شکوفایی جغرافیدانان مسلمان در این دوره است که بیش از دیگران در پیشرفت جغرافیا نقش داشته اند. اگرچه در شروع قرون وسطی‘چینی ها‘هندی ها و ژاپنی ها اثرهای باارزشی در جغرافیا به جای گذاشته اند‘ ولی فعالیتهای جغرافیدانان مسلمان از قرن ششم به تدریج شروع می شود و در قرن یازدهم با برآمدن ابوریحان بیرونی به اوج خود می رسد.از اوایل قرن دوازدهم شاهد رکودی در فعالیتهای جغرافیدانان مسلمان هستیم که این رکود با اقدامات چشم گیر جغرافیدانان و کاشفان اروپایی جبران می شود که بررسی آن به بحث در مقاله دیگری(جغرافیا از قرون وسطی به بعد) احاله می شود.

در بررسی برخی از شیوه های معنی شناسی نخست سخن از شناخت وحدت و انسجام معنی است ‘ و اینکه اجزای سخن‘گاه از واحدهای بسیط‘تشکیل می شوند‘وگاه از واحدهای مرکب. امام بلاغت((عبدالقاهر)) ‘ نخستین کسی است که از این نوع سخن یاد کرده‘و میگوید: (( نوعی سخن داریم که ساختار جمله ها و بافت داخلی آنها و شبکه های فرعی به گونه ای است که نشان از انسجام معنی ترکیبی واحد است.)) آنگاه سه نمونه ارائه میدهد که از آنها میتوان نتیجه گرفت که ساختار درونی و بافت مشبک فرعی جمله ها سبکهای متفاوت دارد. 1- سبک عطف –یک یا چند جمله – اصلی یا فرعی – شرطی یا غیر شرطی .2- سبک صله و موصول‘تداخل مفرد یا جمله فرعی دیگر در صله.مقاله در سبک دوم به تحلیل نمونه هایی از آیات پایانی سوره مبارکه ((فرقان))‘پرداخته و 13‘آیه را درباره یک ساختار یعنی ((شناخت عبادالرحمن)) ونخبگان امت می آورد. ساختاری که نهادش ‘ فقط عبدالرحمن است. وسنگهای زیربنای آن از گزاره های متداخل ومشبک تشکیل می گردد‘و 8 گزاره را با یک متد‘-متد صله و موصول- برای یک نهاد ارائه میدهد‘و نهاد را چنان مشخص وممتاز می گرداند که جای هیچ شک و تردیدی باقی نمی گزارد.

شادروان استاد محیط طباطبایی نمونه انسانی وارسته است که به عزّ درویشی و خرسندی توانگری و به موهبت دانش و معرفت والایی و برتری یافته است . دیدگاه های تاریخی و جغرافیایی استاد و آثار ارجمند وی‘ مستند مورخان و پژوهشگران است. در عرصة شعر و ادب گوینده ای است سخن سنج و نادره گو در نویسندگی معیار نثر دری و مفتاح مضایق سخندانی و سخنوری. در پایان این مقالت منظومه ای است در توصیف شخصیت استاد‘مقام استادی و اهتمام در نگاهداشت حرمت دانش و دانشگاه و منزلت دانشگاهیان.

اسلوب قسمت یکی از بهترین و روشنترین اسلوبها در اثبات و تبیین و تجزیه و تحلیل اشیاست . این اسلوب نه تنها در علوم ریاضی بلکه درهمه امور عالم و جمیع علوم و فنون جریان دارد . دستورزبان عربی(صرف و نحو) که از نظم منطقی بالایی برخوردار بوده‘ در اثبات و تبیین و تجزیه و تحلیل مسائل دستوری از این اسلوب بهره فراوان یافته است . گزارشی که در برابر است ‘ چگونگی جریان این اسلوب را در صرف و نحو عربی نشان میدهد و بیان می دارد که تقسیم اسم سه حرفی- مثلاً به اوزان دهگانه در علم صرف و اعراب به حرکتهای چهارگانه در علم نحو براساس کدام اسلوب علمی بوده است . وانگهی تا اسلوبها و منهجهای هر علمی شناخته نشود حقیقت مسائل آن علم کشف نگردد ‘ و از اینرو دانشمندان معاصر((منطق روش)) را نهاده اند تا پژوهندگان علوم راه و روش اثبات مسائل هر علمی را آنچنان که هست بکار برند و از نادرستی و کژی دور مانند.

تاریخ اندیشه فلسفی در مغرب زمین هر از چندگاه شاهد ظهور اندیشمندی بوده که تا سالها جهان تفکر را تحت تأثیر خود قرار داده است . دکارت نمونه بزرگی از این واقعیت تاریخی است که فلسفه خود را با شک دستوری آغاز نمود و ساختاری فلسفی را بر آن بنیان نهاد. رکن اصلی این طریق تفکر((می اندیشم پس هستم)) بود که دهها سال فلاسفه را به خود مشغول نمود و چه بسیار کتابها که در شرح و تفصیل و در قبول آن به رشته تحریر درآمد. جدای از انتقاداتی که بر این شیوه فلسفی وارد شده‘ به هیچ وجه نمی توان تأثیر به غایت شگفت انگیز آن را در تمامی نحله های فلسفی بعد از دکارت انکار نمود. این سنت فلسفی خود موجب پیدایش اصلی ترین جریانهای فکری در غرب شد‘ به گونه ای که آثار آن هم اینک نیز در متن و بطن آراء فلسفی غرب مشهود است . مقاله حاضر که با استفاده از نوشته آنتونی کنی تهیه شده‘تلاشی است برای بررسی حتی المقدور دقیق این قاعده اصلی فلسفه دکارت و سنجش میزان تأثیر آن در سایر ابعاد فلسفی این فیلسوف بزرگ.