هنر و تمدن شرق

بسیاری از صاحب نظران بر این باورند که هنر اسلامی د ر پی بازنمایی جهان محسوس نیست. این د ید گاه تا حد ی به نوع نگرش تصوف به هنرایرانی-اسلامی بازمی گرد د که معنا را بر ظاهر مقد م د انسته است. اینکه اثری هنری با جهان بینی د ینی و عرفانی مورد مطالعه قرار گیرد خطا نیست، اما اینکه تنها راه رویارویی با آثار هنر اسلامی کشف مفاهیم عرفانی باشد ما را از توجه به سایر ابعاد این هنر ارزشمند باز خواهد د اشت. به همین د لیل آثار تصویری هنر اسلامی نیازمند تنوع نگاه د ر تحلیل هستند و رویکرد واقع گرایانه یکی از این روش هاست. یکی از آثاری که می تواند از این زاویه مورد مطالعه قرار گیرد نگاره نزاع شترها منسوب به کمال الد ین بهزاد است. رقابت شترها از سرگرمی های مطرح کشورهایی مثل پاکستان، افغانستان و ترکیه به شمار می رود . لذا با این فرضیه که نگاره های ایرانی تنها تصاویری مختص به متون و نسخه های خطی نبود ه و د ارای ارزش های هنری و مفاهیم تاریخی و اجتماعی  نیز هستند ، نگاره نزاع شترها منسوب به کمال الد ین بهزاد به روش تاریخی-تحلیلی مورد بررسی قرار گرفت. همچنین برای د ریافت پاسخ این سؤال که این نگاره چگونه نشان د هند ه تأثیرپذیری نقاش از د نیای واقعی بود ه است، انواع نگاره های مشابه و عکس های واقعی این روید اد مطالعه شد . سرانجام د ریافتیم که احتمالاً کمال الد ین بهزاد چنین واقعه ای را از نزد یک مشاهد ه کرد ه و همچنین از نگاره های مشابهی تأثیر پذیرفته است. او از طریق نگاه نویی که د اشت، توانست د ر قالب اصول نگارگری ایرانی این موضوع را به تصویر بکشد و با نمایش جزئیاتی واقع گرایانه جنبه های حقیقی این روید اد را د ر اثر بگنجاند .

اسلیمی از نقوش مهم و مطرح د ر تزیینات هنر د وران اسلامی است که براساس شواهد و آثار حد اقل به د وران ساسانی می رسد . گرچه بعضی از پژوهشگران برخی از فرم های پیچان را تعبیر به اسلیمی کرد ه و قد مت آن را بنا به نقوش به جا ماند ه، تا یونان و روم باستان گفته اند . د ر ایران رواج نقش اسلیمی د ر د وره سلجوقی آغاز شد ه و د ر د وره صفویه به اوج خود رسید ه است. هد ف این پژوهش بررسی سیر تحول اسلیمی د ر گذر زمان و معرفی قد یمی ترین نمونه های این نقش د ر تزیینات ایرانی است. همچنین ارائه نمونه هایی از اسلیمی که از ایران به د یگر نقاط جهان اسلام رفته است. د ر این پژوهش روش تحقیق، تاریخی تحلیلی از طریق جمع آوری اطلاعات و اسناد کتابخانه ای از متن و تصویر بود ه است. د ر این راستا مطالعه و نقد کتاب «اسلیمی و نشان ها» مد ّ نظر بود ه است. از آنجا که د ر این کتاب تناقضات و ابهاماتی د ر مورد نقش اسلیمی وجود د ارد ، پژوهش حاضر، با نگاهی تاریخی و مستند نکات جد ید مطرح شد ه و به ابهام زد ایی و اصلاح موارد اشتباه و غیر د قیق پرد اخته است.

زیبایی به عنوان جوهر هنر، همواره مورد توجه متفکران، هنرشناسان و فلاسفه بود ه است. سنت گرایان نیز به زیبایی شناسی به طور مستقیم و گاه ضمنی، پرد اخته اند . سنت گرایی، جریان فکری قرن بیستم میلاد ی د ر غرب است که توسط گنون، کوماراسوامی و شوان آغاز شد و با بورکهارت و د ر ایران با سید حسین نصر اد امه پید ا کرد ه است. د ر پژوهش پیش رو، با رویکرد ى شناختى، به بیان نظریاتی چند از فلاسفه و سپس به بیان آراء پنج تن از اند یشمند ان سنت گرا، د ر امر زیبایی شناسی پرد اخته، آن گاه با فرض اینکه، آراء سنت گرایان د ر باب زیبایی، د ارای ایهام و تناقضات آشکار همراه با منطق گریزی، بیان احساسی و عاری از واقعیت و حقیقت است، به نقد و ارزیابی این آراء و تفکرات پرد اخته شد ه است. به طور کلی، تعریفی که از زیبایی توسط فلاسفه عهد قد یم بیان شد ه، غالباً قائم به ذات بود ه و توجه به امور محسوس د ارد ، و تعریف سنت گرایان از زیبایی، بیانی مبهم، احساسی و سرشار از تناقض گویی است که مصاد یق آن را به معماری و سایر هنرها تعمیم د اد ه اند که حتی د ر موارد زیاد ی این تعریف به حاشیه رفته و د چار ایهام و ابهام نیز شد ه است؛ اما این مبحث که بسیاری از سنت گرایان زیبایی را به حقیقت تعبیر کرد ه اند ، امری انکارناپذیر است.

خوانش آثار هنری به شکل نظام مند ، راهی است که به بازیابی معنا و هویت د ر آثار بصری کمک می کند . چرا که آثار بصری هنری، با د اشتن پیش زمینه های تاریخی و اجتماعی گویای تحولات فکری و فرهنگی د وران هستند ، از جمله این آثار قالیچه های محرابی است. از مهمترین نقاط کلید ی د ر این قالیچه ها، زیر پیشانی محراب است. د ر قالیچه های محرابی د وره صفویه نقش مایه قند یل و کتیبه د ر زیر پیشانی محراب علاوه بر آنکه از نظر ارزش بصری جایگاه ویژه ای د ارند ، با توجه به پژوهش های انجام شد ه بیانگر آیه نور هستند. بنابراین از آنجا که نشانه ای از آیه نور هستند به متنی اسلامی نیز ارجاع می د هند ولیکن به تد ریج پس از د وره صفویه، د ر د وره قاجار این مکان د ر اکثر قالیچه ها به نام انسانی مشخص و نشانه های کلامی غیر اسلامی اختصاص می یابد . لذا این پژوهش د ر پی پاسخ  و تبیین این تغییر از متن اسلامی به متنی غیر اسلامی و توجه به انسان محوری د ر د وره قاجار است. برای پاسخ به این سؤال به روش تطبیقی-تحلیلی و با تطبیق موضوع و مضامین د ر متن کلامیِ زیر پیشانی د ر قالیچه ها د ر د و د وره قاجار و صفوی، می توان به هد ف پژوهش که تبیین این تفاوت د ر نشانه های کلامی د ر قالیچه هاست د ست یافت. با تطبیق قالیچه ها می توان به این نتیجه رسید که هنرمند ان با توجه به اند یشه های رایج د ر د وره صفویه به مبانی اسلامی و شیعی گرایش بیشتری د اشته اند . د رصورتی که د ر د وره قاجار، گرایش به باستان گرایی، تأثیرپذیری از غرب و انسان محوری منجر به خلق قالیچه های با مضامین و نشانه های متفاوت گرد ید ه است.

پری د ر زبان فارسی انگاره ای (مفهومی) د وگانه و رازآمیز است، گروهی از معانی، آن را بود ه ای ستود ه می خوانند که نیکو، زیبا و مهربان است و گروهی د یگر نکوهید ه و تباهش می د انند چنان که به انسان آسیب می رساند و پری زد ه اش می کند . اما با این وجود پری از آغاز تا امروز د ر فرهنگ ایران جا د اشته و با چهره های رنگ به رنگ د ر زبان و هنر ایرانی نمود یافته است. پژوهش د ر پیشینه پری نشان داد سبب د وگانگی انگاره پری آن است که د ر آموزه های پیشازرتشت ایزد بانوی باروری، عشق و خواهش های تنانه بود ه اما زرتشت با آمد ن خود او را از انجمن اهوراییان راند ه و د ر رد ه اهریمنان سیاهه کرد ه است. با آمد ن اسلام انگاره های نوینی به ذهنیت ایرانی و زبان فارسی افزود ه می شود که ایرانیان به ناخود آگاه آنها را با پری باستانی خود آشتی می د هند ؛ این انگاره های تازه سبب می شود که پری بار د یگر چهره ستود نی خود را بازیابد و د ر هنرهای ایرانی مانند نگارگری و تعزیه به همراه د یگر بود ه های فرازمینی نقش آفرین شود . پری د ر نگارگری د ر اوج زیبایی تصویر می شود اما با نشانگانی مانند رنگ سرخ، برخی از سویه های شوخ و شیطان خود را هم هوید ا می کند . پری د ر تعزیه نقش بسیار پررنگی د ارد و چهار بار با خویشکاری های گوناگون روی صحنه می آید . او به شیوه های رنگارنگ به قهرمانان مقد س یاری می رساند . این خویشکاری ها آمیزه ای است از ویژگی های باستانی پری با آموزه های نوین اسلامی که د ر واژه ها و انگاره هایی مانند ملک، جن و حورالعین د ید ه می شود . د ر پایان، این همه، د ر پیکر یک اثر هنریِ پخته و زیبا ساختار یافته اند و به بینند گانِ باورمند پیشکش می شوند . پریِ بازیافته بود ه ای نیکو و د وست د اشتنی است که اگر رگه هایی از شوخ و شنگی و فریبند گی هم د ر او به جا ماند ه از ناگزیری ویژگی های زنانگی است.

د ر معماری بناهای سنتی شهر د زفول، تزیینات عنصری جد اناپذیر از کالبد بنا محسوب می شوند . از جمله عناصر تزیینی که د ر کالبد مسکن سنتی د ارای زیبایی ویژه ای است  نوعی فضاسازی د ر جد اره است، به گونه ای که با ایجاد فضایی خالی د ر جد اره د اخلی اتاق، امکان استفاد ه از سطح جد اره د اخلی فراهم می شود ، این عنصر «نقلد ونی» نام د ارد . نقلد ونی به عنوان عنصری ضروری و معناد ار د ر فضای اصلی خانه تعریف شد ه است. براین اساس مهم ترین سؤال پژوهش این است که نقلد ونی د ر تزیینات معماری مسکن سنتی شهر د زفول د ارای چه جایگاه و کارکرد ی است؟ د ر این راستا هد ف از این پژوهش، بررسی جایگاه و کارآیی این نوع فضای تزیینی و چشم نواز است که به مرور زمان منسوخ و از د ایره تزیینات ساختمان سازی کنار گذاشته شد . د ر پژوهش حاضر با بهره گیری از روش توصیفی-تحلیلی و پیمایشی و به کمک مطالعات کتابخانه ای و مید انی، تزیینات و مسکن سنتی د ر بافت تاریخی شهر د زفول مورد بررسی قرار گرفت. بر اساس مطالعات چید مان وسایل خانه د ر تعریف، فضاهای مسکونیِ جزئی شناخته شد ه و منتظم با ابعاد وجود ی خانه به شمار می آید و مکان چید مان وسایل نیز به عنوان عنصری ضروری، معناد ار، هنرمند انه، زیبایی بخش و کارآمد کرد و قابلیت اثر گذاری خود را عیان می سازد . یافته های پژوهش نشان می د هد ، نقلد ونی د ر طول زمان، کارکرد خود را د ر شکل و شمایل گوناگون تغییر د اد ه و پیش زمینه فضاهای تزیینی مانند شومینه، بوفه، استند و ... شد ه است. نقلد ونی ها عمد تاً از جنس گچ و د ارای تزیینات بسیار زیبا و هنرمند انه با موتیف هایی اسلیمی د ر اطراف جد اره های خود بود ه که به د و د سته نقلد ونی ساد ه و مفصل تقسیم بند ی می شوند و بیشتر کارکرد آن نگهد اری و نمایشِ اشیاء زینتی، ارزشمند و پیش بخاری د ر خانه ها است.