هنر و تمدن شرق

سینما، هنری رویاآفرین و دگرگون کننده نسبت میان ذهنیّت و عینیّت، واقعیّت و خیال است. روایت بازتولید شده زندگی انسان ها، در قالب سیر داستانی یا مستند، درآمیخته با جهان بینی فیلم ساز. در میان دسته بندی های سینمایی، سینمای شاعرانه بیشترین سهم را در برانگیختن ذهنیت مخاطب و پرورش نیروی تخیل او دارد. پدیده فیلم شاعرانه، مبتنی بر نوعی نگاه رؤیا گونه و بازآفرینی جهانی دگرگون و ویژه نسبت به جهان واقعیت است. با این دیدگاه، تماشای یک فیلم شاعرانه به مثابه شرکت در آیینی است که تماشاگر خویش را در تجربه بازآفرینی و خلق دوباره اثر، سهیم می کند. هنجارگریزی و آشنایی زدایی این نوع سینمایی، از نظر روانی، فضایی معبدگونه و اساطیری برای تماشاگر ایجاد کرده و زمینه های زایش جهانی تازه و آرمانی را در رؤیاهای مخاطب، به وجود می آورد. این رخداد، محصول دریافت های شهودی فیلم ساز از زندگی و جهان هستی است که پیوسته، ایجاد پرسش کرده و تماشاگر را به تأویل وامی دارد. سینمایی اندیشمند و کاشف هستی حقیقت که وظیفه کشف چیستی حقیقت را به تماشاگرش واگذار می کند. دنیای رؤیاها، افسانه ها، اسطوره ها و آیین ها، منابع مناسبی برای الهام بخشی به فیلم شاعرانه بوده اند.

روستای سنگ بست در شمال شهرستان فریمان و در فاصله 35 کیلومتری جنوب شرق مشهد واقع شده است. در فاصله یک کیلومتری از روستا، مقبره ای به شکل چهارتاقی با گنبدی بر فراز آن و مناره ای آجری وجود دارد. مقبره مذکور، متعلق به ارسلان جاذب والی توس در زمان سلطان محمود غزنوی است و مناره، معروف به میل ایاز (غلام ترک سلطان محمود غزنوی) است. در پژوهش حاضر به منظور شناخت بیشتر معماری و هنر دوره غزنوی که پیش زمینه و منشأ شکل گیری معماری دوره سلجوقی است، جزئیات معماری و تزییناتِ مقبره و مناره نامبرده مورد بررسی دقیق قرار گرفته است. در این راستا، ضمن بازخوانی کتیبه های موجود که بخش زیادی از آن تخریب شده است، برای نخستین بار متن کتیبه ها و تزیینات بنا، اعم از تزیینات آجری، گچ بری و نقاشی، با جزییات کامل بازسازی، اجرا و مورد مطالعه تطبیقی قرار گرفته است.بازنگری پلان مقبره و مناره نیز، از جمله دست آوردهای این پژوهش است. مقبره ارسلان جاذب برخلاف موقعیت اصلی آن، تاکنون در تمامی منابع موجود، به صورت بنایی منفرد معرفی شده است، درحالی که طبق مطالعات و مشاهدات این پژوهش، ارتباط مقبره با بنای مجاور که مسجدی شبستانی است و پیوند مناره با بنای رباطی دوحیاطه، آشکار و مسلم شد. اطلاعات به شیوه مطالعات کتابخانه ای و مشاهدات میدانی گردآوری شده و نتایج به دست آمده، با مطالعه و تحلیل داده ها و انجام مطالعات تطبیقی صورت گرفته است.

نقوش و تزیینات در هنر ملل مختلف، گاه به صورت پیچیده، پرکار و ظریف و گاه ساده و کم کار، با کیفیت، کمیت و مصالح مختلف، در ترکیب بندی های متفاوت ارائه می شود که در قالب نقوش حیوانی، انسانی، گیاهی، هندسی، تجریدی و خطوط تزیینی قابل بررسی است. در دوران اسلامی نقوش تزیینی و ترکیب بندی آن ها جایگاه ویژه ای یافته و به جهت منع تصاویر انسان و حیوان، نقوش هندسی و گیاهی، رشد و تنوع چشمگیری داشته اند، که در آثار هنری مختلف چون: معماری، کتاب آرایی، سفالگری، فلزکاری و پارچه بافی و غیره  نمود پیدا می کند . تزیینات معماری خصوصاً مساجد از بارزترین آثار تزیینی دوران اسلامی است، که شامل: مناره، گنبد، سردر، ایوان و ... می شود. هر یک از این عناصر دارای جنبه های خاصی است که معمولاً در سرزمین های مختلف اسلامی با ویژگی های منطقه ای ارائه می شود و بدیهی است که تأثیرات مناطق مجاور موجب پیدایش هنرهای ترکیبی نیز می شود. به گونه ای که تزیینات بومی با عناصر وارداتی ترکیب شده و شیوه جدیدی به وجود می آورند. شبه قاره هند در دوران اسلامی، با تأثیرپذیری از ایران، تزیینات ترکیبی هندی ایرانی و سبک ویژه ای آفریده است. این نوشتار سعی دارد به بررسی تطبیقی تزیینات مناره های1 مساجد کهن هند و ایران که از لحاظ تاریخی مطابقت دارد، بپردازد تا از این طریق پاسخگوی سؤالات پژوهش باشد. آیا تزیینات مناره های دوره اسلامی هند و ایران اصالت بومی و محلی دارد؟ ازآنجاکه این دو سرزمین همسایه بوده و تبادلاتی با هم داشته اند، این ارتباطات موجب الگوگیری سرزمین ها از همدیگر شده است؟ فرضیه نوشتار مبنی بر این است که بخش عمده الگوی تزیینات مناره ها و مصالح آن ها در مساجد کهن هند و ایران الگوهای بومی و محلی دارد. روش تحقیق : مقایسه ای و استنتاجی است که بر پایه اطلاعات کتابخانه ای و مشاهدات عینی صورت گرفته است. در روند پژوهش نمونه هایی از مناره در مساجد هند (مسجد قوت الاسلام، مسجد جامع احمدآباد و مسجد جامع دهلی) به جهت تزیینات و مصالح با سه نمونه از مناره های ایران (مسجد ساوه، مسجد جامع گوهرشاد و مسجد جامع اصفهان) مقایسه و بررسی شده است. نتیجه نهایی مبنی بر این است که تزیینات، نقوش و مصالح در هر دو سرزمین، بومی و محلی بوده که به تدریج تحت تأثیر باورهای اسلامی پالایش شده است. تزیینات مساجد هند در مناره و سایر بخش ها، ترکیبی از تزیینات هندی و ایرانی است.

رشد روزافزون جمعیت شهری در هند، پیرو پیشرفت های اقتصادی ایجاد شده در دهه اخیر میلادی، مسئله زاغه نشینی و گسترش بافت های مسئله دار شهری را به عنوان یکی از مسایل مهم مدیریت شهری در هند مطرح کرده است. هرچند تمامی کشورهای درحال توسعه به این مشکل مبتلا هستد؛ اما هندی ها در این خصوص رتبه دوم جهان را دارند. از طرف دیگر، جمعیت بالای ساکن این بافت ها، برای ارتقای وضعیت محدوه ها در شهرهای هند، امکان بهره مندی از روش مداخله کشورهای چین و ترکیه را به لحاظ اقتصادی با مشکل تأمین منابع مواجه می کند. با این حال پیچیدگی و گستردگی موضوع باعث رویکرد انفعالی هندی ها به این بافت ها نشده است. آنها حتی از طریق مدل خود، در مدت 10 سال توانسته اند وضعیت محدوده های سکونت شامل جمعیتی حدود 60 میلیون نفر (معادل جمعیت ایران در سال 75) را ارتقا دهند. یافته های این مطالعه نشان می دهد که چگونه مدیریت شهری هند برای اسکان زاغه نشینان، به جای منابع مالی تبعیدی، به توانمندسازی ساکنان پرداخته و از این طریق به نوسازی مشارکتی بافت های شهری دست یافته اند. فرضیه این تحقیق عبارت است از اینکه تجربه هند به طور عام و مدیریت شهری به طور خاص، بهبود وضعیت این بافت ها را از طریق افزایش قابلیت ساکنین (مهارت آموزی) یا اصطلاحاً، افزایش توان تولید و قابلیت مدیریت پول گرم پی گیری می کند. این مدل کمتر به پول های سردی همچون وام های کم بهره و یا کمک های بلاعوض دولتی متکی است. برای اثبات این فرضیه با استفاده از روش توصیفی تحلیلی به بیان تجربه شهر احمدآباد و سازمان های مردم نهاد این شهر، از طریق جمع آوری اسناد و انجام مطالعات میدانی پرداخته خواهد شد.

شهرهای نوبنیاد یا به عنوان یک الگوی جدید در شهرسازی مدرن از اهمیت فوق العاده ای برخوردار است و تاکنون کشورهای مختلف جهان ازجمله کشور هندوستان، با انگیزه های گوناگون و به اشکال متنوع از آن در اقدامات شهرسازانه بهره جسته اند. منظر شهری و طراحی فضاهای جمعی نیز همیشه از دغدغه های اساسی معماران منظر و طراحان شهری بوده است. منظر می تواند انسجام سازمان فضایی شهر را تقویت کرده و موجب پایداری و خوانایی محیط شود. فضای جمعی در این منظر، فضای اجتماعی است که هویت آن در همخوانی با هدف های انسانی و اصول زیباشناختی معنا پیدا می کند. این نوشتار بر آن است با بررسی شهرهای نوبنیاد هند و با تمرکز بر فضاهای جمعی در این شهرها به بررسی نقاط ضعف و در ادامه تغییرات ایجادشده در آن ها بپردازد. همچنین با بررسی، تحلیل و مقایسه نمونه ها درصدد پاسخگویی به این سؤال است که: «علت عدم موفقیت و فقدان بستری برای تعاملات اجتماعی در برخی از این فضاهای جمعی چیست و تغییرات ایجاد شده توسط مردم در منظر این فضاها ناشی از کمبود چه عواملی است؟» به کمک مطالعه اسناد کتابخانه ای و جستجو در منابع مکتوب و اینترنتی به پژوهش در زمینه شهرهای نوبنیاد و بررسی متون موجود مرتبط با نمونه ها پرداخته و همچنین با مشاهدات میدانی، این نمونه ها را بررسی و تحلیل می کنیم.

کشور هند با توجه به وسعت، جمعیت، قدمت تاریخی و ترکیب اقوام و مذاهب گوناگون و موقعیت استراتژیک جدای از جایگاه ویژه سیاسی، فرهنگی، اجتماعی و مذهبی از اهمیت ویژه اقتصادی برخوردار است و به تبع آن موضوع تبلیغات به طور عام و تبلیغات محیطی به طور گسترده ای در فضاهای شهری نمود دارد. تبلیغات محیطی در جهان امروز به دلیل پیوندخوردن با همه نیازهای جامعه، یعنی اقتصاد، سیاست، دین، فرهنگ، آیین و ارزش های حاکم بر آن، به طور گسترده ای در فضاهای شهری حضور دارد و نمودی برای قرائت فرانمودهای آن جامعه است. شهرهای هند نیز از این امر مستثنا نیست و می توان با تأکید و تأمل بر آن فرانمودهای منظر شهری را در پس تبلیغات محیطی قرائت کرد. در این بررسی سعی بر آن بوده است با بررسی محتوا و شکل حضور تبلیغات محیطی در شهرهای هند به قرائت خصوصیات جامعه هند و فرانمودهای این تبلیغات پرداخته شود. تبلیغات محیطی در شهرهای هند از نظر ساختار و شکل، منطبق با ساختار اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و سیاسی مردم هند است اما از نظر محتوایی با نیازها و شرایط اقتصادی و طبقاتی مردم آن جامعه منطبق نیست. با بررسی و پاسخ به سؤالات زیر می توان به تبیین نظریه فوق پرداخت : 1- محتوا و شکل تبلیغات محیطی در شهرهای هند با عنایت به موارد زیر چه فرانمودی دارد؟ • تبلیغات محیطی و ساختار شهرها از نظر مبلمان شهری و تطابق، هماهنگی یا تضاد آن با محیط. • تبلیغات محیطی و ساختار اجتماعی شهرهای هند از نظر طبقات اجتماعی مردم شهرها و تطابق، هماهنگی یا تضاد آن با محیط. تبلیغات محیطی و ساختار مذهبی از نظر تنوع مذاهب و باورهای مردم و تطابق و تضادهای آن با این باورها. تبلیغات محیطی و ساختار سیاسی از نظر تنوع احزاب، دیدگاه ها و مالکیت کشورهای بیگانه و تطابق و تضاد آن با خواست سیاسی مردم. 2- تبلیغات محیطی در شهرهای مختلف هند با توجه به ساختار و جایگاه اقتصادی، سیاسی و مذهبی این شهرها چه فرانمودی دارد؟ در بازدیدهای میدانی و مطالعات کتابخانه ای به بررسی و تحلیل شکل حضور و محتوای تبلیغات محیطی در سه شهر هند با ویژگی های سیاسی، اقتصادی و مذهبی خواهیم پرداخت و درنهایت از طریق این بررسی ها و جدول های به دست آمده به فرانمودهای تبلیغات محیطی در هند پی خواهیم برد.