هنر و تمدن شرق

ساختگرایی (structuralism)، به عنوان شیوه ای در نقد ادبی و هنری در دهه های نخستین قرن بیستم در شرق اروپا پدید آمد و در نیمه دوم آن سده در اروپای غربی به نقطه اوج خود رسید. این شیوه نقد، همواره می کوشید به روش خود، شکل و رنگی علمی ببخشد. تمرکز بر ساختارِ آثار ادبی و هنری، این امکان را به ساختگرایان می داد که از دیدگاه خود قواعدی ابطال ناپذیر و فرمول هایی ثابت و لایتغیّر برای بررسی آثار ادبی و هنری وضع کنند. ساختگرایی اگرچه در آغاز، به زبان شناسی متکی بود ولی عرصه های گوناگونی همچون مردم شناسی، فلسفه، روان شناسی، تاریخ و نهایتاً زمینه های مختلفی از علوم انسانی را در برگرفت. این مقاله شامل بازنگری نقادانه و تأملی است بر مجموعه رویکردهایی که تحت عنوان ساختگرایی در نقد ادبی و هنری و علوم انسانی پدید آمد. آنچه ساختگرایی نامیده می شد، امروز به عنوان یک روش زنده، منسوخ شده است و اگرچه به جنبه هایی از آن در پژوهش های مربوط به علوم انسانی می توان استناد کرد، اما ساختگرایی را باید به منزله آخرین تلاش منتقدان برای تولید «حقیقتی» مطلق و غیر قابل نقض به شمار آورد.

نظریه پردازان اصلی جریان فکری «سنت گرایان معاصر»، اهتمام فراوانی نسبت به اهمیت هنر و زیبایی داشته و به طور مستقیم یا ضمنی در آثار خود، به زیبایی شناسی هنرهای دینی از جمله هنر اسلامی پرداخته اند. نشر وگسترش آراء و نظرات سنت گرایان درباره هنر و زیبایی در فضای فکری و فرهنگی کشور ما، سابقه ای نزدیک به پنج دهه دارد. وجود جنبه های انتقاد آمیز و نفی کننده فرهنگ و تمدن غربی و نیز توجه به تفاسیر و احیاء فرهنگ دینی، دو دلیل عمده اقبال به آراء و نظرات سنت گرایان خصوصاً در زمینه هنر دینی و سنتی، چه قبل از انقلاب اسلامی و چه بعد از آن بوده است. اما آنچه در این میان، مغفول مانده، انجام نقدهای جدی و منطقی بر این جریان فکری و فرهنگی به عنوان جریان غالب و تأثیر گذار بر فضای هنری بوده است. در این مقاله ابتدا خلاصه نظرات « شوان» در باب مبانی متافیزیکی زیبایی ارائه می شوند. در مرحله دوم این مبانی متافیزیکی شامل عناوین رابطه زیبایی و حقیقت، وحدت کمال و زیبایی و واقعیت ابژکتیو از لحاظ صحت منطق و محتوا در مقایسه با نظرات متفکران سنت فکری اصیل اسلامی از جمله «علامه جعفری» و« علامه طباطبایی»، مورد ارزیابی قرار می گیرد. قسمت بعدی مقاله به مرور سمبولیسم به عنوان اساس زیبایی شناسی شوان و سنت گرایان می پردازد که در قالب دو تیتر، قابلیت اثبات زیبایی و سمبولیسم ذاتی فرم ها از لحاظ روش شناسی و محتوی نقد می شود. به عنوان جمع بندی به این نکته اشاره می شود که زیبایی شناسی شوان و سنت گرایان به خاطر تعمیم های نسنجیده،  فاقد ویژگی های منطقی و علمی روشن به عنوان مبانی نظری هنر اسلامی است و کاربست این نظرات منتهی به نوعی فرمالیسم بیهوده می انجامد.

احداث ابنیه، شکل گیری و گسترش یا شکوفایی باغ سازی و معماری، نتیجه وجود ثبات نسبی سیاسی است که از تبعات آن ثبات اقتصادی و آرامش روانی جامعه است. در این میان، توجه به باغسازی با عنایت به ماهیت آن که وجه تفرجی است، وابستگی قویتری به آن ثبات پیدا می کند. آیا باغ ایرانی ثمره دوران خشک سالی است یا اینکه به دوران سر سبزی خاستگاه ایرانیان تعلق دارد؟ عقیده بر این است که باغ ها در دل کویر، خرده اقلیم هایی را در محیط بسته (واحه) ایجاد کرده اند. لزوم وجود مدنیت در فلات ایران، توجه به ایجاد این خرده اقلیم ها برای قدرت بخشی به این تمدن را توجیه می کند. لذا باغ ایرانی تنها در دوران مدنیت توان شکل گیری داشته است. ایجاد باغ ایرانی، به نوعی با سرنوشت شهر ها و یا شهر های اولیه در هم تنیده شده است. آیا ساخت این باغ های زیبا دلایل دیگری نیز داشته است؟ سؤال دیگر این تحقیق، علل غیر مدنی ایجاد باغ های تاریخی ایران است. آیا باغ ها سمبل تفکر دوران خویشند؟ آیا دستور ایجاد باغ ها علل متفاوتی دارد؟ سعی در دسته بندی علل پیدایش این نمونه ها از طریق کنکاش در متون قدیم و جدید ضمن پیدا نمودن نقاط کور موجودیت، گامی هر چند کوچک جهت شناخت سیر تحول هنر باغسازی این خطه است. با مطالعه انجام شده بایس تی اذعان نمود که همواره روحیه سلاط ین و امرا در ایج اد این باغ ها به عنوان اندیشه دوران، تأثیر بسزایی داشته است. اما در میان مجموعه عوامل شکل دهنده باغ ها، عللی همچون مثمربودن و ایجاد چشم اندازهای زیبا را می توان از علل عمومی و بعضاً مشترک در بسیاری از باغ های تاریخی دانست. در حالی که به تبع سلایق هر دوره بعضی مواقع دلیل اصلی ایجاد باغ، عاملی مذهبی ، گاهی تفریحی و در بسیاری مواقع علتی سیاسی حکومتی داشته است.

در مورد علل پیدایش باغ ایرانی و هندسه خاص آن عوامل بسیاری ذکر شده است. یک دسته از عوامل، باغ ایرانی را چهارباغ به معنای باغ چهاربخشی دانسته و دلیل این شکل را در باغ های پیش از اسلام و پس از آن در اعتقادات و آموزه های دینی می دانند. برخی از نویسندگان اعتقاد ایرانیان به تقسیم دنیا به چهار قسمت را دلیل شکل چهاربخشی باغ های پیش از اسلام دانسته و برخی نیز نهرهای چهارگانه بهشت موعود در قرآن را عامل هندسه خاص باغ های می دانند. مسئله پیش رو در این مقاله نگاه فرمی به اعتقاد ایرانی اسلامی به عدد چهار و استفاده از آن در تقسیم بندی و هندسه باغ بوده و قصد دارد تا با تحقیق بر ایده مورد تأکید این فرضیه چه پیش از اسلام و چه پس از آن، این فرضیه را مورد تردید قرار دهد. در مورد این موضوع که باغ ایرانی تمثیلی از بهشت و کوششی است در رسیدن به بهشت آرمانی در این دنیا، نوشته های بسیاری وجود دارد که در این بین تأثیر چهار نهر بهشتی در فرم و هندسه باغ از دیگر تأثیرات به صورت برجسته تری نمایش داده شده است. مقاله حاضر با تأکید بر تأثیر معنایی بهشت در طرح اندازی باغ ایرانی، بر آن است تا به نقد تأثیر صوری بهشت بر هندسه باغ بپردازد. فرضیه مقاله با رجوع به اسناد تاریخی و اعتقادی ایرانیان و تحلیل محتوا، تقسیم جهان به چهار بخش را از اعتقادات خاصه ایرانیان باستان ندانسته و درباره باغ های پس از اسلام نیز تأثیر پذیری هندسه چهاربخشی باغ را از انهار بهشتی مورد تردید قرار می دهد.

ساسانیان پارسی نژاد که وارث تمدن و هنر اشکانی و هخامنشی بودند حدود 5 قرن بر سرزمین ایران حکومت کرده و آثار بی شماری از معماری، نقش برجسته، نقاشی، پارچه بافی، ظروف، اشیای فلزی و شیشه ای، جنگ افزار و سکه های ارزشمندی به جهت نقش و نگارهای نمادین و خط نگاره های پهلوی خلق کردند که شماری از آن ها بر جای مانده است. هنر ساسانی، هنر «نوین ایرانی» است که سنت های پیشین را در خود دارد و با منظره سازی های باشکوه و بی نظیر در قالب نیایشگاه، کاخ، شکارگاه، پردیس ایرانی یا همان بهشت زمینی را در تاریخ معماری جهان ثبت نموده است. هنر ساسانی با تکیه بر باورهای طبیعت گرا و اعتقاد به ایزدان مهر و اناهیتا و کیش زرتشت در گستره های وسیع از فارس تا تیسفون، کرمانشاه، سیستان و آذربایجان شکل گرفته و در شاخه های مختلف هنری آثار ارزشمندی از آن برجای مانده است. اکثر آثار معماری این دوران شامل نیایشگاه، کاخ، شکارگاه و حدود 34 سنگ نگاره، در جوار عناصر طبیعی مانند کوه، آب و درخت بنا شده اند. ساسانیان را می توان بزرگ ترین منظره سازان تاریخ ایران دانست؛ چنانکه آثار معماری نیایشگاهی، کاخ و شکارگاه، و هم چنین سنگ نگاره های آنان بر سینه کوه و صخره ها گواه این ادعاست.

در برداشت نخست، جامعه چینی بسیار پیشرفته تر از جامعه هندی به نظر می رسد. چنین برداشتی ممکن است به کمک چندین شاخص اقتصادی در کنار سرعت بالای توسعه شهری چین نسبت به هند صحیح باشد. این نوشتار تلاش می کند با نگاهی ژرف اندیشانه صحت مسئله را کند و کاو نماید. هدف از این تحقیق، بیان دلایل کیفی و کمی است که موجب می شود پرجمعیت ترین کشور جهان با وجود بر خورداری از رشد شتابان اقتصادی و نظامی در مقایسه با جامعه هندی، جامعه ای به مراتب ناپایدارتر محسوب شود. به نظر می رسد در آینده ای نه چندان دور، با ادامه روند کنونی شاهد افول و حتی از هم گسستگی جامعه به ظاهر مقتدر چین و در مقابل، با ظهور قدرت جدیدی به نام هند روبرو خواهیم شد. بررسی و ریشه یابی دلایل می تواند مبنای مناسبی جهت برنامه ریزی های استراتژیک و کلان در طولانی مدت برای سایر کشورهای جهان به ویژه کشورمان ایران باشد. رویکرد توسعه گرایانه جامعه هندی با وجود سرعت پایین، همه جانبه و متوازن است. در چنین رویکردی این جامعه به دنبال ارتقای سطح کیفیت زندگی بطن جامعه از منظر فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی است؛ ضمن اینکه سایر ابعاد توسعه پایدار همچون توسعه سیاسی و محیط زیستی نیز نادیده گرفته نشده است. جامعه هندی به دنبال کاستن از قشر بسیار فقیر جامعه و تبدیل آن به قشری متوسط اما در مقیاس بالا ست. در مقابل، رویکرد توسعه چینی به دنبال توسعه شتابان و تبلیغاتی است؛ به گونه ای که بسیاری از واقعیات زندگی میلیون ها چینی در پس ویترینی از توسعه ظاهری و سطحی مخفی شده است. اتخاذ چنین رویکرد ناهمگونی در مسیر توسعه، در کنار ویژگی های جمعیتی، اجتماعی و سیاسی چین معاصر، زمینه های لازم برای افول ابر قدرت اقتصادی دنیای امروز را در آینده فراهم آورده است.