نفت شمال

تلاش برای گرفتن امتیاز نفت شمال، از چالشهای نفتی ایران در 1300 تا 1303 خورشیدی بود که هرچند تلاشی آگاهانه برای آوردن امریکا به صحنه اقتصادی ـ سیاسی این کشور و کاستن از فشار شوروی و انگلستان به شمار میرفت، همچون دیگر کوششهای ایران به شکست انجامید. عوامل گوناگونی در شکست قرارداد نفت شمال تأثیر گذاردند که از دید کلان، آنها را به داخلی و خارجی میتوان تقسیم کرد. مخالفت کشورهایی مانند انگلستان و شوروی از عوامل خارجی شمرده می‏شود. بررسی این عوامل در چارچوب این نوشتار نمیگنجد و تنها یکی از عوامل داخلی؛ یعنی تأثیرگذاری سلیمان میرزا در فرآیند امتیازگیری در اینجا بررسی خواهد شد.

مسئله نفت شمال ایران که بعد از جدا کردن پنج استان شمالی از امتیاز دارسی (تبعه بریتانیا) در عصر قاجار به سال 1319ق./ 1901م. مطرح شد، در تاریخ معاصر این کشور، جایگاه ویژه ای را از آن خود کرده است. ناصرالدین شاه قاجار در 1313ق. طی فرمانی، اجازه استخراج نفت در تنکابن، کجور، کلارستاق (مازنداران) را به محمد ولیخان خلعتبری داده است. خلعتبری بعداً این امتیاز را به خوشتاریا واگذار نمود. خوشتاریا نیز این امتیاز را به انگلیسی ها فروخت. بدین صورت بخشی از تاریخ نفت شمال آغاز شد. در این مقاله، این مسئله از آخرین روزهای سلطنت ناصرالدین شاه قاجار تا پایان سلطنت رضاشاه مورد بررسی قرار گرفته است. هدف از نگارش این نوشتار، پاسخ دادن به این پرسش است که موضوع نفت شمال و رقابت روس و انگلیس بر سر تحصیل آن، چه تأثیری بر سیاست خارجی ایران در دوره ی رضاشاه داشت؟ در این مقاله با استفاده از روش توصیفی تحلیلی و با شیوه کتابخانه ای اسنادی به این مسئله پرداخته می شود. یکی از شاخصه های مهم سیاست خارجی ایران در آن زمان، رقابت انگلیس و روس بر سر احراز این امتیاز است و پس از انقلاب اکتبر روسیه، رقابت انگلیس بر سر این قضیه با اتحاد جماهیر شوروی ادامه پیدا کرد. آمریکا هم که با اعتراض به امتیاز خریداری شده انگلیس از خوشتاریا وارد این میدان شد، با استفاده از سیاست خارجی دولت ایران و از آن جمله رضاخان که سعی در ایجاد نیروی سوم به منظور کاهش نفوذ انگلیس و شوروی داشتند، موازنه این رقابت را به نفع خود تغییر داد و امتیاز نفت شمال توسط دولت ایران به شرکت های آمریکایی داده شد. این قدرت سوم که کشور آمریکا بود، همانند روس و انگلیس به منابع نفتی ایران چشم داشت. در نهایت این سیاست رضاخان به نتیجه ای نرسید.

در تاریخ روابط ایران با روسیه شوروی موضوع امتیاز نفت شمال از جایگاه ویژه ای برخوردار است. هنگامی که پنج استان شمالی ایران از قرارداد دارسی مستثنی شد و انگلیسی ها امتیاز نفت جنوب را بدون هیچ مشکلی بدست آوردند، از آن زمان روسیه و بعد شوروی نیز در تلاش برای بدست آوردن امتیازات مشابهی در ایران بوده است. بعد از اشغال ایران در جریان جنگ جهانی دوم بوسیله متفقین شوروی درصدد کسب امتیاز نفت شمال برآمد . اما با تصویب مجلس شورای ملی ایران مبنی بر عدم واگذاری هرگونه امتیاز نفتی، شوروی ها،در این هدف ناکام ماندند هرچند مشکلاتی در اوضاع داخلی ایران ایجاد کردند. موضوع درخواست امتیاز نفت شمال به کشمکش بزرگ در روابط ایران و شوروی تبدیل شد. شوروی هرگز راضی نمی شد کشورهای قدرتمند غربی چون آمریکا و انگلستان به بهانه استخراج نفت به مرزهای این کشور نزدیک شوند. دست یابی به نفت شمال ایران قدرت اقتصادی شوروی در بازارهای بین المللی و در رقابت با رقبای غربی را افزایش می داد. ایران نیز با امتیاز نفت شمال، اهداف خاص خودش را دنبال می کرد. دولت ایران که معمولا تحت فشار روسیه و انگلستان بود. دروهله اول سعی می کرد با پیشنهاد واگذاری امتیازنفت شمال به شرکتهای آمریکایی ضمن کاستن از مشکلات اقتصادی خود، از فشار شوروی و انگلستان نیز رهایی یابد. ضمن اینکه کشاندن پای قدرت سوم به ایران می توانست شرایط را برای ایران در رقابتهای بین المللی تعدیل نماید. در نتیجه علیرغم تمایل به واگذاری امتیاز نفت شمال به شرکتهای آمریکایی و انگلیسی، با درخواست شوروی مخالفت نمود.

یکی از موضوعات مهم در بررسی تاریخ معاصر ایران، نفت و مسائل مربوط به آن است. با وجود پژوهش های فراوان در زمینهٔ تاریخ نفت ایران، امّا حوزهٔ نفت شمال تحت الشعاعِ نفت بخش های جنوبی ایران، نسبتاً کمتر مورد ارزیابی قرار گرفته است. این پژوهش با هدف بررسی بسترها و زمینهٔ توجه قدرت ها به نفت شمال و عوامل و نیروهای دخیل در اکتشاف و استخراج نفت این منطقه انجام شده است. مقاله در پی پاسخ گویی به پرسشِ عوامل اثرگذار بر اهمیت یافتن نفت شمال و شرکت های فعال در عرصهٔ نفت میادین نفتی حوزهٔ دریای خزر خواهد بود.. پژوهشگران ضمن بررسی اسناد و مدارک بازمانده نسبت به موضوع با بهره گیری از روش کتابخانه ای و اسنادی در صدد تجزیه و تحلیل داده ها و تبیین مسائل مطرح شده در پژوهش خواهند بود. یافته های بررسی نشان می دهد که مطالعات در حوزهٔ نفت شمال پاره ای جدا از حوزهٔ نفت جنوب و تحولات کلی در عرصه بین المللی نبوده است. رقابت های استعمار کشورها در دورهٔ قاجار و دگرگونی هایی که در قرادادهای فی مابین به وجود آوردند زمینهٔ حضور بیشتر شرکت ها را در نفت شمال فراهم کرد.

با کشف نفت اهمیت کشور ایران در صحنهی بینالملل بیش از بیش افزایش یافت. وقوع جنگهای اول و دوم جهانی و اهمیت روزافزون انرژی نفت هم در صنایع نظامی و هم در دیگر صنایع، باعث شد تا توجه کشورهای صنعتی و از جمله آمریکا به سمت خاورمیانه و ایران جلب شود. آمریکا که از پیش در خاورمیانه نفوذ کرده بود، برای بهرهبرداری بیشتر از نفت خاورمیانه متوجه ایران شده و روابط سیاسی خود را با ایران آغاز کرد. اما انگلیس که رقیب اصلی آمریکا در ایران به حساب میآمد و از قبل منابع نفتی ایران را در اختیار داشت، این اجازه را به آمریکا نداده و از آن جایی که آمریکا در آغاز توان رقابت با انگلیس را نداشت موفق به کسب امتیازات نفتی از ایران نشد. تلاش آمریکا برای کسب امتیازات نفتی پس از جنگ جهانی اول بیشتر شده و مذاکرات خود را با ایران شروع کرده و موفق به کسب چندین امتیاز نفتی شدند. اما کارشکنیهای انگلیس و شرکت نفت ایران و انگلیس از یک طرف و هواخواهان داخلی انگلیس از طرف دیگر باعث شد تا همهی تلاشهای آمریکا در این مقطع زمانی بدون نتیجه باقی بماند. شرکت نفت سینکلر همزمان با قدرتگیری رضا خان سردار سپه یکی از این امتیازات نفتی را کسب کرد که همانند دیگر امتیازات این زمان نتیجهای برای شرکتهای آمریکایی دربر نداشت.