درخت حوزه‌های تخصصی

«جوع» همواره به عنوان یکی از نمایه های ریاضت در عرفان و اخلاق مورد توجه بوده است و همه فرق صوفیه در ضرورت «جوع» به عنوان یکی از ارکان اساسی سیر و سلوک اتفاق نظر دارند. در چیستی معنای جوع، گروهی «جوع» را به معنای «به اندازه خوردن» و گروهی آن را معادل «روزه» دانسته اند و برخی نیز آن را تا حد «سدّ جوع» (نخوردن مگر به ضرورت) معنا کرده اند. در این مقاله تلاش شده است تا با میزان قرار دادن قرآن و سنت به بررسی مفهوم شناسی جوع و دیدگاه های متعدد دراین باره پرداخته شود و با مقایسه این نظرات، براساس میزان قرآنی و سنت نبوی نظر صائب معرفی گردد. جوع از نظر قرآن و متون اسلامی در خطاب های عامِ «یا بنی آدم» به معنای «به اندازه خوردن»؛ در خطاب های خاصِ «یا ایها الذین آمنوا» به معنای «روزه» و در خطاب به اخص خواص یعنی انبیا و اولیا، به معنای کم خوردن است.

«جاهلیت» در قرآن مورد نکوهش قرار گرفته است، ولی در اینکه مقصود از جاهلیت مورد نظر قرآن چیست، بین دانشمندان اختلاف است. عده ای آن را یک دوره تاریخیِ همراه با فقدان علم، و عده ای دیگر نیز اگرچه این مفهوم را فراتر از یک قطعه زمانی دانسته اند، آن را در حد یک «بینش» محدود انگاشته اند. توجه به شاخصه های قرآنی جاهلیت، این مفهوم را روشن تر می کند. به ویژه توجه به رابطه «علم» و«جاهلیت» مشخص می کند که این مفهوم بسیار فراتر از نادانی محض، آن هم در یک دوره مشخص تاریخی است و نیز پیچیده تر از یک جهان بینی غلط و زمان شمول است. این پژوهش با مراجعه به قرآن کریم و تفاسیر، به شاخصه های برجسته ای دست می یابد که حاکی از وجود «علم» در جاهلیت است؛ مانند: رفتارها و انکارهای عالمانه خلاف واقع، رفتار عالمانه بدون منطق (هواپرستانه)، حقیقت پوشی عالمانه، برتری طلبی عالمانه و بدون پشتوانه، اظهار عالمانه ایمان بدون اعتقاد، مقاومت آگاهانه در برابر هدایت دلسوزانه و... . این شاخصه ها نشانگر آن است که «جاهلیت عالمانه» مجموعه ای از رفتارهای سرسختانه و مصرانه ای است که مبتنی بر سبکی از زندگی انتخابی است و به صورت یک «بیماری خودخواسته» اکنون نیز گریبانگیر جامعه بشری است و راه رهایی از آن، نه افزایش دانش، بلکه تهذیب نفس و تکامل روحی و اصلاح فرهنگ عمومی جامعه است.

«سرمایة معنوی»، که اکنون به عنوان یکی از مهم ترین اشکال سرمایه های سازمانی محسوب می شود، از زوایای گوناگون مطمح نظر قرار گرفته و مطالب متفاوتی در باره اش ارائه شده است. برخی به جنبة فردی این سرمایه در قالب «هوش معنوی» پرداخته اند. عده ای در سطح سازمانی به آن توجه کرده اند. برخی هم به نقش این سرمایه در بهبود متغیرهای اقتصادی، اجتماعی و یا فرهنگی اشاره کرده اند. ولی واقعیت این است که سرمایه ای معنوی محسوب می شود که با ایجاد انسجام و هماهنگی میان جنبه های گوناگون زندگی، به مفهوم زندگی عمق دهد و کیفیت آن را بهبود بخشد. این مقالة به روش «استدلالی» و بر پایة تجزیه و تحلیل و ترکیب و تلفیق ادبیات سرمایة معنوی با تعالیم قرآنی تلاش نموده است مفهوم «سرمایة معنوی» را بر اساس آموزه های قرآنی در سازمان ها تشریح و تبیین کند و مبنای شکل گیری آن در سازمان ها و هدف نهایی از ایجاد و توسعة این سرمایه را آشکار سازد. یافته های این تحقیق نشان می دهد رابطه ای دو سویه میان سرمایه های اقتصادی و سرمایه های معنوی وجود دارد و «درک معنای زندگی و هدف آفرینش»، همچنین «همبستگی معنوی بین کارکنان» از عناصر اصلی سرمایة معنوی محسوب می شود که یکی از نمودهای عملی آن در خدمت گزاری به مردم نمایان می شد.

بحث اسماء و صفات الهی از دیرباز تاکنون مورد توجّه متکلّمان و مفسّران بوده است. در قرآن، این اسماء بسیار فراوان دیده می شود و بسیاری از آیات آن، به یک یا دو اسم خداوند ختم شده اند. این مقاله درصدد است تا با روش کتابخانه ای و با نگرشی توصیفی تحلیلی و با تکیه بر منابع تفسیری فریقین، ارتباط میان اسماء مذکور در پایان آیات را، با محتوای آیات در سورة آل عمران مورد ارزیابی قرار دهد. از این رو، اسماء مزبور با استناد به کتاب «رسائل توحیدی علاّمه طباطبائی» پیکربندی شده است و با تقسیم بندی آنها به دو دستة اصلی و فرعی، آیات مربوط به هر یک، ذیل آن ذکر و بررسی شده است. رهیافت اساسی این پژوهش آن است که با توجّه به اتّفاق اساطین علوم قرآن، مبنی بر توقیفی بودن چینش کلمات در قالب آیات، ارتباط وثیقی میان این اسماء با محتوای آیات وجود دارد و انحاء ارتباطی میان آنها به چند صورت نمود یافته است که عبارتند از: ارتباط با آیة خود، پیوند با دو آیه قبل و بعد، و ارتباط با محتوای کلّی چند آیه و یا معنای کلیدی سوره. در پیوند اسماء با آیه خود و با دو آیه قبل و بعد، سه وجه ارتباطی پیوند با صدر، میانه و ذیل آیات برقرار است و در 2 مورد اخیر، یعنی پیوند با محتوای کلّی چند آیه، یا معنای کلیدی سوره، مهم ترین مسئلة دینی، یعنی نفی الوهیّت از غیر خداوند در سورة آل عمران مطرح شده است و پیوند این مسئله با اسماءِ فردِ مذکور در پایان آیات، در اسم علیم منحصر می شود.

پیامبر اسلام (ص) انسان کامل و خاتم انبیاء الهی است که واجد همة مزایای مشترک انبیای پیشین است. قرآن کریم برخی از خصوصیت ها را ویژة ایشان قرار داده که انبیای دیگر فاقد آن بوده اند و تا روز قیامت کسی به این ویژگی ها متّصف نخواهد شد. اوصاف و احکامی که اختصاص به پیامبر (ص) دارد، به دو دسته تقسیم می شوند: یک دسته اوصاف و احکامی که بر اختصاص بودن آنها میان مفسّران اتّفاق نظر است؛ مانند: ازدواج های پیامبر (مِهری و غیر مِهری)، وجوب نماز شب، مکتوب بودن نام پیامبر اسلام(ص) در عهدین، اوّل المسلمین بودن، اعطای کوثر، خاتمیّت و شخصیّت جهانی و اعطای مفصّل. دستة دیگر اوصاف و احکامی هستند که در اختصاص داشتن آنها به پیامبر گرامی اسلام (ص) میان مفسّران اختلاف است؛ مانند: علوّ مرتبه، عبد مطلق بودن، اُسوه بودن، تجلیل در خطاب و منّت بودن بعثت ایشان بر مؤمنان. این موارد، تمام خصوصیّت های پیامبر اسلام(ص) نیستند، بلکه ویژگی های اختصاصی دیگری نیز وجود دارند که به گواهی قرآن سایر انبیای الهی این اوصاف و احکام را ندارند.

سلفیه اصطلاحی نو ظهور در تاریخ اندیشه اسلامی است که گروهی از اهل حدیث و پیروان احمد بن حنب ابن تیمیه و محمد بن عبدالوهاب برای خویش برگزیده اند انان در روش شناخت نقل گرا و در فهم نقل ظاهر گرا هستند عقل را شایسته فهم مسائل الهی ندانسته و رسالتش را تنها فهم درست سخنان سلف می دانند بر مبنای هستی شناسی سلفیه خدا موجودی آسمانی و نشسته بر عرش در آسمان هفتم است صفات خبری زاید برذات همچون یده نفس و وجه دارد و در قیامت به چشم سر دیده خواهد داشت آنان در تبیین و تفسیر اینگونه صفات الهی از حیث معناشناسی بر اس اس اصل ظاهر گرایی در قران و سنت و به تبعیت از برخی اهل اثر و اصحاب حدیث به معنای ظاهری و عامیانه این صفات بسنده کرده و آنان را تاویل نمی کنند در نتیجه با پذیرش این مبانی توحید سلفیه تنها با وحدت عددی سازگار است و توحید حقیقی به معنای ذات بی مانند بسیط مبرای از هرگونه ترکیب ثابت نمی شود در این مختصر مبانی سلفیه در توحید به خامه نقد کشیده شده است

مطالعات موردی بر روی زنان ومردانی که در زندگی مشترک دچار تنش شده اند، نشان داده است که نگرش های غیرواقع بینانه به زندگی زناشویی، ضعف اخلاق، نبودن مهارت های ارتباطی وکمبود آگاهی از مسائل جنسی در بروز و افزایش تنش در زندگی آنان مؤثر بوده است. همچنین تحقیقات نشان می دهد که آموزش های صحیح و همه جانبه در باره هدف زندگی، نگرش ها و باورها، مهارت های اخلاقی و ارتباطی و آشنایی با مسائل جنسی، تأثیرات تربیتی روانی خوبی بر همسران داشته و در کاهش تنش و بهبود روابط آنها مؤثر بوده است. هدف این مقاله بررسی نتایج آموزش های حدیثی در زمینه های یاد شده بر بیست همسر (ده زوج) مراجعه کننده به مرکز مشاوره مؤسسه مطالعاتی مشاوره اسلامی در قم است که آموزش های فوق را دیده اند. روش در این تحقیق آن بوده است که پس از مصاحبة تشخیصی وپیش آزمون هر یک از همسران در شش جلسه به صورت گروهی و یا انفرادی ( درصورت عدم حضور یکی ازهمسران) آموزش می دیدند و پس از پایان آموزش، از آن ها پس آزمون گرفته می شد. اولین پس آزمون دوهفته پس ازپایان آموزش وپس آزمون دوم پنج ماه پس ازآن. سپس یافته های پس آزمون نخست و پیش آزمون مقایسه می گردید. پس آزمون دوم نیز با پس آزمون اول مقایسه می شد. مقایسه یافته ها نشان داد که آموزش های روانشناختی دربهبود روابط همسران و کاهش تنش بین آن ها مؤثر افتاده است. همچنین این بررسی نشان داد که آموزش به یکی از دو همسر ، نیز، در کاهش تنش در زندگی آنان تأثیر داشته است. همچنین به دست آمد که آموزش ها تأثیرات طولانی مدتی در کاهش تنش بین همسران داشته است.

نظم عمومی ازجمله موضوعات بنیادین مورد بحث درحوزه فقه و حقوق عمومی است، برخی عقیده دارند این موضوع و مباحث پیرامونی آن، از ابداعات ودستاوردهای حقوقدانان است و در متون دینی اهتمام چندانی نسبت به آن صورت نگرفته است. اما بادقت و تأمل در آموزه های قرآن به خوبی می توان به بنیان های تشریعی و احکام اساسی آن از منظر کتاب به عنوان نخستین مصدر استنباطات فقهی دست یافت.که در نوشتار حاضر تلاش برآن است تا پس از توصیف حقوقی نظم عمومی، بایسته های قرآنی آن مورد دقت قرار داده شود.

از آیات مورد استناد شیعه در اثبات عصمت امام و تنصیصی بودن مقام امامت، آیه ۱۲۴ بقره است. استناد به ادله لفظی همچون اطلاق فراز «لاینال عهدی الظالمین»، تناسب این فراز از آیه، به عنوان پاسخ خدا، با درخواست ابراهیم(ع) و نیز ادله عقلی از جمله دلایلی است که مفسران شیعه بر مدعای خود اقامه نموده اند. در مقابل، مفسران اهل سنت با حمل لفظ «اماماً» به «نبیاً»، تنصیصی بودن مقام نبوت و عصمت نبی را برداشت کرده اند. از بررسی در تفاسیر اهل سنت به دست می آید که اغلب مفسران اهل سنت به منظور اثبات اعتقاد خود؛ مبنی بر به حق بودن خلافت شیخین و رد دیدگاه مفسران شیعه، به تأویل آیه دست زده اند. نادرستی این تأویل با ادله محکمی که مفسران شیعه بیان داشته اند، اثبات شده است.

بسیاری از آیات قرآن کریم مشتمل بر مضامینی اخلاقی بوده که اگرچه بر اساس مصالح و مفاسد نفس الامری وضع شده، ولیکن از آنجا که گزاره ها و مفاهیمی متعدد و متنوع را در خصوص رفتار انسانی و علائق و خواسته های او بیان می کند، لذا باعث شده برخی در کتب و تفاسیر اخلاقی خود، برداشت های مختلفی از یک آیه ارائه کرده و این آیات را «منطقةالفراغ» دین اسلام معرفی کنند. این نوع نگاه، پرسش های مهمی را به دنبال دارد که؛ علت بیان پراکنده این گزاره های اخلاقی چیست؟، چه نظامی بر این آیات حاکم است؟ و جایگاه این نظام در مجموعه نظام معارف اسلامی چیست؟ در این مقاله تلاش شده تا اولاً؛ رابطه میان آیات اخلاقی قرآن و نظام معارف اسلامی تبیین شده، و ثانیاً؛ نظام حاکم بر این آیات و جایگاه آن در تحول و تکامل دین اسلام، ترسیم گردد. بدین منظور، از روش «تحلیل محتوا» برای استخراج، طبقه بندی و مقوله بندی گزاره های اخلاقی استفاده شده تا در مرحله اول؛ اصول و مبانی حاکم بر ساختار این نظام اخلاقی استخراج، و در مرحله دوم؛ مؤلفه های آن بر مبنای منابع اصیل و ثقه اسلامی، مورد سنجش قرار گیرند. رهآورد استفاده از این روش، ارائه مُدلی جامع جهت اثبات وجود نظامی جامع بر معارف اخلاقی قرآن و کارآمدی این نظام در رشد و هدایت افراد و جوامع بشری است. این مقاله مستخرج از پژوهشی گسترده جهت بررسی آیات اخلاقی قرآن کریم است که تلاش دارد جامعیت و کارآمدی دین اسلام را در هدایت و اداره افراد و جوامع بشری اثبات نماید.