درخت حوزه‌های تخصصی

فارسی دری که از زمان نخستین خاندانهای حکومتگر ایرانی به عنوان زبان رسمی ایرانیان دراین سرزمین کاربرد داشته است، در طول عمر هزار و چند صدساله خود دوره های تاریخی گوناگونی را پشت سر گذاشته و متناسب با هر یک از این دوره ها، تغییراتی، بویژه در محتوای واژگانی آن پدیده آمده است. این زبان که در نخستین دوره کاربرد رسمی خود از درجه ای قابل ملاحظه از خلوص واژگانی برخوردار بوده است، در تماس با اقوامی با زبانهایی متفاوت، واژه هایی را از آنها به وام گرفته و بر محتوای خود افزوده است و به همین علت است که در زبان فارسی، گاه با واژه هایی عربی، مغولی،ترکی و... سروکار پیدا می کنیم. با انقلاب مشروطیت و گسترش روابط سیاسی، بازرگانی و فرهنگی میان ایران و کشورهای مغرب زمین واژه هایی دراین زمینه ها به زبان فارسی راه یافته، به دلایل گوناگون مورد استفاده قرار می گیرند که جستجو و بر شمردن همه آنها از حوصله این مقاله خارج است. ناچار با گشت و گذاری شتابزده در دوره های مختلف پیش از انقلاب مشروطیت، کار بررسی را بر شعر مشروطیت متمرکز ساخته، راه یابی واژه هایی خارجی (فرنگی) را در آثار شعرایی، چون ادیب الممالک فراهانی، وحید دستگردی، سید اشرف الدین گیلانی، عارف قزوینی، فرخی یزدی، ملک الشعرا بهار و بویژه در دیوان ایرج میرزا جستجو می کنیم.

بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، با توجّه به مذهبی بودن انقلاب، اعتقادات و باورهای اسلامی و به ویژه عقاید شیعی در کشور ایران رواج یافت. یکی از این باورها، انتظار موعود و منجی آخرالزمان است که در همة ادیان الهی به ظهور و حکومت او اشاره و تأکید شده است؛ بر این اساس، شاعران انقلاب اسلامی در ترسیم آیندة بشری، به ظهور امام زمان (عج)بسیار توجّه نموده اند و در اشعار خود به دادخواهی و طلب یاری از ایشان پرداخته اند و علاوه بر آن، به شکوه از غیبت طولانی و عصر غیبت، بیان ظلم و ستم مستکبران بر مستضعفان و ترسیم عصر ظهور و فراوانی نعمت و عدل و داد پرداخته اند. نکته ای که در این اشعار جالب توجّه است، باور عمومی به ارتباط انقلاب اسلامی ایران و شهدای این راه با زمینه سازی ظهور امام زمان (عج)است. البتّه شاعران به این باور دل خوش نکرده اند و در اشعار خود در برابر بی عدالتی ها و کژ روی های موجود در جامعه اعتراض می نمایند و بدین صورت، وظیفة خود را در خصوص زمینه سازی ظهور منجی به جا می آورند.

در تاریخ مطالعات زبان و ادبیّات فارسی در غرب، یکی از برجسته ترین چهره های ادبی آمریکا رالف والدو امرسن (1882- 1803) است که علاقه اش به شعر و اندیشة شاعران ایرانی، موجب شد علاوه بر ارائة ترجمه از اشعار شاعران ایرانی به زبان انگلیسی، تحت تأثیر شعر فارسی و به خصوص غزلیّات حافظ، شعرهایی با گرایش های شرقی بسراید. افزون بر آن، امرسن مقاله ای با عنوان «دربارة شعر فارسی» نوشته است که اطلاع از محتوای آن در روشن کردن ذهنیت او دربارة شعر فارسی و چگونگی شکل گیری شناخت وی از شاعران ایرانی نقش مهمی دارد. این مقاله جایگاه شاعران ایرانی را در نگاه او نمایان کرده و برداشت امرسن را از شخصیت و اندیشه حافظ در مقام شاعری آزاد اندیش نشان می دهد. هدف این پژوهش واکاوی ذهنیت امرسن بر اساس مقالة «دربارة شعر فارسی» است. ابتدا به بررسی منابع شناخت وی از ادب شرق و شعر فارسی می پردازیم، سپس مبانی درک او از افق های معنایی اشعار عارفانة شاعران ایرانی مطرح می شود و در پایان بررسی نگرش تحسین آمیز وی نسبت به شخصیت و اندیشة حافظ ارائه می شود، از جمله آزاد اندیشی، اعتقاد به عشق استعلایی، استفاده از تخلّص، ساختارهای دولایه ای شعر حافظ و مواردی از این دست قرار داده که هر یک در جای خود مورد بررسی قرار خواهند گرفت. این بررسی نشان می دهد که به دلیل تفاوت های زبانی و فرهنگی، گاهی خطاهایی در برداشت وی از شعر شاعران ایرانی به چشم می خورد، به همین دلیل موضوع بعدی مورد بحث در این جستار، بررسی خطاهایی است که در ترجمه های امرسن از بعضی از این مفاهیم ایجاد شده است. به احتمال زیاد این خطا ها می توانند ناشی از مراجعه امرسن به ترجمه هایی باشد که از تنگنای چند زبان عبور کرده اند.

در میان عناصر تصویرساز گوناگونی که شاعر با تأمّل و تعمّد برمی­گزیند، ترکیب می­کند و به کار می­برد، از لحاظ منطقی، روابط معنایی و زیبایی­شناختی خاصی وجود دارد که بررسی و تجزیه و تحلیل آنها می­تواند بیش از پیش ما را در فهم و حتی نقد و تصحیح متون یاری نماید. وجود این پیوندها در میان این عناصر، موجب پیدایی اشکال خطی و هندسی خاصی در تصاویر شعری می­شودکه توجه به آنها ظرایف، دقایق و لطایف فنّی و معنی­شناختی موجود در متون را آشکارتر می گرداند. نگارنده در این مقاله، در پی آن است تا با تجزیه و تحلیل طبقه­بندی این روابط را طرح و با توسّل به نمونه­هایی که به تناسب، از متون گذشته و امروز برگزیده، تا آنجا که ممکن است، تبیین نماید.

سرزمین ایران، همواره سرزمین حماسه، دلیری و شجاعت بوده است. حماسه های ملّی - مذهبی فراوان در اعصار گذشته و حال در خصوص تکریم قهرمانان ملّی - مذهبی به نظم در آمده و پهلوانی ها، رشادت ها، آرمان ها و خواست های ایرانیان را توصیف کرده اند. ادبیّات پایداری (که شعر دفاع مقدّس، گونه ای از آن است) شاخه ای از درخت تنومند ادبیّات حماسی است که در هر روزگاری به شیوه خاصی نمود می یابد. اگرچه بین سروده ها با درون مایه و مضمون مقاومت و پایداری در دوران دفاع مقدّس و پس از جنگ، با مضمون ادب حماسی کلاسیک، تفاوت هایی است، وجه اشتراک همه آنها ظلم ستیزی، مبارزه با استبداد داخلی، بیگانه ستیزی، عدالت خواهی و دعوت به استقامت در برابر دشمن است. اغلب سروده های آغازین جنگ و سال های دفاع مقدّس به قصد تهییج و ترغیب به نبرد و مقاومت و پایداری سروده شده اند؛ بنابراین مضمونی، رجز گونه دارند. این مقاله، ضمن اشاره به کاربرد رجز در اشعار حماسی ادوار مختلف شعر فارسی، مقاصد و کارکردهای آن در اشعار دفاع مقدّس را بررسی کرده است. برای نیل بدین مقصود، ابتدا رجز در اشعار دفاع مقدّس استخراج گردیده، پس از آن مقاصد و کار کردهای رجز در این اشعار تحلیل شده است.