روح الله هادی

شهنشاه نامه مشهورترین حماسه تاریخی عهد قاجار است که فتحعلی خان صبای کاشانی آن را به تقلید از شاهنامه سروده است. بخش پایانی این منظومه به روایت جنگ ایران و روس و دلاوری های عباس میرزا اختصاص دارد. گزارش جنگ و شرح دلاوری پهلوانان اصلی ترین موضوع این حماسه است و اساطیر نیز به شکل های گوناگون در آن تبلور می یابد. از سوی دیگر اسطوره پیوندی ناگسستنی با باورهای عامه دارد. پژوهش حاضر این بن مایه های اساطیری و عامه را در شهنشاه نامه مطالعه می کند: پیش گویی از طریق خواب، جادو، هفت خان، رویین تنی، فر، نام پوشی، پوشش فریبنده، و ایزد سروش. هدف اصلی پژوهش حاضر، تبیین کارکرد اسطوره و باورهای عامه در شهنشاه نامه به منزله منظومه ای تاریخی است. از این رو تلاش می شود تا بن مایه های به کاررفته در شهنشاه نامه که متأثر از شاهنامه بوده اند یا به منظور اسطوره ای کردنِ تاریخ پدید آمده اند، نشان داده شود. با توجه به بازتاب این مضامین در شاهنامه ، شیوه صبای کاشانی در بهره گیری از آن ها و درواقع کیفیت این مضامین در شهنشاه نامه نیز بررسی شد تا روشن شود که صبای کاشانی به تکرار و تقلید صرف روی آورده یا در آن ها دخل و تصرف کرده است. این پژوهش نشان می دهد که صبای کاشانی به سبب غلبه رویکرد مدحی، این بن مایه ها را برای اسطوره ای کردنِ تاریخ به کار برده است. او اصل بن مایه ها را از شاهنامه برگرفته که گاه در فرهنگ عامه ریشه دارند؛ ولی برخی را توسعه بخشیده و برخی دیگر را تقلیل داده است. این پژوهش به شیوه توصیفی تحلیلی و بر مبنای مطالعات کتابخانه ای انجام شده است. بدین منظور از دست نویس شهنشاه نامه (نسخه شماره 587 کتابخانه مجلس، کتابت 1230ق) استفاده شده که کامل ترین دست نویس در بین نسخ کهن این اثر به شمار می آید.

بسیاری از پژوهشگران معاصر بلاغت بر این باور هستند که شرح هایی که بر کتاب های مشهور بلاغت مانند مفتاح العلوم، تلخیص المفتاح و... به نگارش درآمده است، اغلب در بردارنده مباحث تکراری و غیر خلاقانه است. هرچند نمی توان این رأی را به کلی رد کرد، بررسی دقیق این شرح ها نشان می دهد که شارحان، گاه مسائلی تازه نیز در نوشته های خود بیان کرده اند. این مسائل تازه از دیدگاه تاریخ اندیشۀ بلاغی حائز اهمیت است. یکی از این مباحث، پیوند میان «بدیع» و بخش های دیگر علم بلاغت است. امروز برای ما طبیعی می نماید که بلاغت اسلامی را دارای سه قلمرو مجزّا به نام های «معانی»، «بیان» و «بدیع» بدانیم، لیکن در قرن های هفتم و هشتم، این استقلال به هیچ وجه امری مسلم نبوده است. در این مقاله آرای شارحان سکاکی دربارۀ جایگاه بدیع و نسبت آن با سایر قسمت های علم بلاغت تحلیل می شود. در میان این شارحان، چهار طبقه را می توان مشخص کرد که هر یک از آنها رأیی جداگانه دارند. این آرا بدین ترتیب است: 1. بدیع، بخشی از فصاحت است. 2. بدیع، بخشی از فصاحت و بلاغت است. 3. بدیع، بخشی از علم معانی و بیان است. 4. بدیع مستقل است و با هیچ کدام از بخش های دیگر ارتباط ندارد. در این مقاله به توصیف آرای این چهار طبقه و واکاوی دلایل این گونه گونی پرداخته شده است.

آنچه درباره شاهنامه و شاهنامه سرایی در کتب مختلف ادبی بیان شده است، گویای برتری هنر حماسه سرایی فردوسی است. از جمله دلایلی که نشان برتری سخن فردوسی بر دیگر شاهنامه سرایان است، توجه به مسائل بلاغی، انسجام و هماهنگی طرح و وحدت لحن شاهنامه است. توجه به بلاغت و به ویژه هنر داستان سرایی، نکته ای است که از دید بیشتر مقلّدان فردوسی دور مانده است.این پژوهش بررسی گفتگوها و لحن فردوسی در دو داستان زال و رودابه و رستم و اسفندیار است و آنچه در نوع بررسی ما گفتنی است، این است که در شاهنامه در همه گفتگوها، اقتضای حال گوینده و مخاطب رعایت شده و با وجود تسلّط یک قالب، بحر و وزن مشخص، فردوسی در موضوعات و قصه های متفاوت، رعایت حال مخاطب کرده و باعث تناسب بین اندیشه و گفتگوها و ذهن خواننده است. در گفتار حاضر که به شیوه کتابخانه ای و با بهره گیری از فنون تحلیل و توصیف محتوا تهیه شده است، به مقایسه بلاغی داستان زال و رودابه و رستم و اسفندیار از دیدگاه لحن و گفتگو می پردازیم و به این نتیجه می رسیم که لحن فردوسی در دو داستان به ویژه در گفتگوهای آن ها مناسب با فضای داستان و اقتضای حال مخاطب است.

پژوهش درباره پادشاه سخن، سعدی، کاری درخور ستایش و آفرین است و هرچه این کار مفصل تر، شادی برانگیزتر. کتاب آتش پارسی در شناخت زندگی و شعر اوست و دیدن همین نام لبخند شادی را بر لب های خواننده می نشاند، اما تأمل در اوراق کتاب و مطالعه جدی آن، درعین این که گاه خواننده را با نکته سنجی ها و نکات تازه ای روبه رو می کند، این احساس را آرام آرام تغییر می دهد؛ خواننده منصف درمی یابد که مسلمانی شیعه کلیات سعدی را به هم راه مجموعه ای از آثار تاریخی، دینی، عرفانی، ادبی، و اخلاقی پیش روی نهاده و با نقل بی رویه از آن ها کوشیده تا سعدی را مطابق باور خویش بشناساند. پایان مطالعه کتاب بار سنگین پرسش های بسیاری را بر دوش خواننده می گذارد: حجم گرایی، استنباط های نادرست، تکرار، ارجاع بی سروسامان، و ... خواننده را از نویسنده کتاب و ناشر محترم گله مند می کند که چرا پاس خاطر ذهن و جیبش را نداشته و در تألیف و داوری کتاب دقت بیش تری به کار نبرده اند.

آفرینش خداوند بر مبنای تناسباتی است که تنها برخی از آن ها برای انسان آشکار شده است. در میان تناسب هایی که در شکل و عمل کرد آفریده ها وجود دارد، تناسبات هندسی از لحاظ زیبایی بصری و استحکام ساختاری، اهمیت فراوان دارد. هدف از پژوهش حاضر به روش توصیفی تحلیلی، بررسی شواهدی از تناسب هندسی در متون زرتشتی و شاهنامه و بررسی ابعاد یا اشکال هندسی که به صراحت در متن بیان شده و پاسخ دادن به این پرسش که تناسب هندسی ذکر شده در این متون از چه نوعی است و تا چه اندازه با مفهوم کنونی این تناسب ها همخوانی دارد. نتیجه پژوهش نشان می دهد که در متون زرتشتی و شاهنامه شواهدی از تناسب هندسی مربع و دایره در نخستین آفریده های اهورایی و در برخی سازه های بشری وجود داشته است. این گونه به نظر می رسد که این تناسب های اساطیری با مفهوم فعلی آنان نیز قابل توجیه است؛ زیرا هرگاه وجه روحانی یک پدیده غالب تر باشد، شکل هندسی آن به دایره نزدیک تر است. همچنین در جایی که سخن از عالم جسم به میان می آید، شواهدی از تناسب هندسی مربع یافت می شود.

در تحلیل آثار کهن ادب فارسی، اغلب محتوا و درونمایه اشعار موضوع سخن بوده است و کمتر ساختار اشعار و ارتباط اجزای سخن مورد بررسی قرار گرفته است. تشبیه، به عنوان یکی از فنون و ابزارهای بیانی، پایه شکل گیری بسیاری از تصاویر شعری است. شاعر ازطریق این فن با طبیعت و ماورای آن ارتباط برقرار می کند و ساختار ذهنی خود را با آن شکل می دهد. مقاله حاضر با روش توصیفی- تحلیلی به واکاوی و مقایسه تشبیه و طبقه بندی انواع آن در حدیقه سنایی و دفتر نخست مثنوی مولانا می پردازد. مقایسه اشکال گوناگون تشبیه در حدیقه و مثنوی، نشان دهندهآن است که سنایی و مولانا، هر یک، بیشتر از چه ساختارها و عناصری در سبک تعلیمی برای ادای مقاصد خویش سود جسته اند. براساس یافته های این پژوهش، تشبیه از نوع معقول به محسوس در مثنوی، و محسوس به محسوس در حدیقه پرکاربردترین تشبیهات هستند. در تقسیم بندی های دیگر، پس از تشبیه بلیغ که پرتکرارترین تشبیه در هر دو اثر است، تشبیه جمع در حدیقه و تشبیه مفروق در مثنوی در صدر قرار دارند. همچنین پدیده های طبیعی در هر دو اثر بیشترین عناصر به کاررفته در مشبه ها را به خود اختصاص داده اند، که این امر می تواند تحت تأثیر طبیعت گرایی رایج در عرفان و تصوف باشد که در بسیاری موارد طبیعت را نیز دارای روح و حرکت می داند. نیز یکی از پرتکرارترین مشبه ها در این دو اثر «انسان» و پربسامدترین مشبه به «آب» است. این شباهت در نوع خود جالب توجه است و نیاز به واکاوی دارد.

در این نوشتار برخی ویژگیهای سبکی شعر خاقانی در لایه بلاغی متن واکاوی شده است؛ بدین منظور تمام تصاویر فشرده و گسترده از لحاظ منبع تصویر و چگونگی ارتباط موضوع با تصویر، آمارگیری و تحلیل شد. این کار از چند جنبه سودمند است: نخست اینکه بسامد منابع تصویرسازی در متن، ما را با مقوله های مهم ذهن و اندیشه شاعر آشنا می کند و از طرفی نوع ارتباط میان موضوع و منبع تصویر می تواند نشانه ای از نوع نگرش و تجربه زیستی شاعر با جهان را در اختیار تحلیلگر قرار دهد. موضوعات دیگر چون تفاوت حوزه مفهومی تصویر میان انواع مختلف شعر غنایی، مدحی و حکمی، تشخیص ویژگیهای سبک ساز و تبیین کارکرد تصویر برای شاعر، مقوله های دیگری است که در این مقاله با ذکر شواهد بدان پرداخته شده است.